Dominicus Gent
Viering van zondag 13 oktober 2024
Oorlog en vrede (1)
Van harte welkom aan elk van jullie hier in de Blaisantkerk, en ook aan wie van thuis uit met ons meeviert.
Wij ontsteken de paaskaars. Wij stellen ons onder het licht van de vrede.
Het is vandaag verkiezingsdag. Wij zijn gaan stemmen. En nu zijn we hier samen gekomen, voor een eerste viering in een reeks van drie. Over vrede.
De dagelijkse beeldenstroom van oorlog en geweld werkt op verschillende manieren op ons in, op onze kinderen, onze kleinkinderen. Er zijn mensen die het niet meer aankunnen om al dat gruwelijke te zien. Omdat het hen zo overweldigt, hen woedend en angstig maakt. Er zijn mensen die onverschillig worden, of cynisch. Wij zien de hypocrisie, ook van Europese leiders, op enkele uitzonderingen na. Hoe kunnen we omgaan met eigen machteloosheid, terwijl wij een oorlog veroordelen zonder hem te kunnen tegenhouden.
Bovendien zijn er mechanismen – ook onbewuste mechanismen- die een rol spelen in conflicten en oorlogen. Wat moeten we met de oproep: Bemin je vijanden. Wat betekent dit voor ons?
Uit Paulus’ brief aan de Romeinen (12, 1-19; 13, 8 en 10;)
Stem je gedrag niet af op deze wereld; verander je gezindheid;
zo ontdek je wat God van je wil en wat goed is.
De ware eredienst is jezelf als vrije mens in dienst van God stellen.
Denk verstandig over jezelf, sla jezelf niet hoger aan dan je kan verantwoorden.
Volg niet louter je eigen inzicht. Wees eensgezind.
Besef dat je een deel bent van een groter geheel: het lichaam van Christus;
wij zijn elkaars lichaamsdelen.
Afhankelijk van de genade verschillen onze gaven van elkaar.
Profeten of voorgangers moeten zich aan het geloof houden.
Wie sociaal werk doet, moet anderen bijstaan.
Wie iets goed kan uitleggen, moet onderwijzen.
Als je de gave hebt te troosten, moet je anderen opbeuren.
Anderen zorg verlenen of iets wegschenken, doe je zonder bijbedoelingen.
Wie voor een ander barmhartig is, moet daar blijmoedig in blijven.
Verafschuw het kwaad en kies voor het goede.
Je liefde weze oprecht.
Bemin elkaar innig; acht de ander hoger dan jezelf.
Bekommer je om de noden van de gemeenteleden.
Wees gastvrij.
Laat je geestdrift niet bekoelen, laat je aanvuren door de Geest.
Bij tegenspoed zal de hoop je blij en standvastig maken.
Hou nooit op met bidden.
Wees blij met wie verheugd en droef met wie verdrietig is.
Zegen je vijanden, vervloek hen niet.
Vergeld geen kwaad met kwaad; doe voor alle mensen het goede.
Neem geen wraak.
Stel voor zover het van jou afhangt alles in het werk om met iedereen in vrede te leven.
Wees elkaar niets schuldig, behalve liefde; want wie de ander liefheeft heeft de hele wet vervuld. De wet vindt zijn vervulling in de liefde.
1 Wat zijn de wortels van oorlog en vrede?
Meningsverschillen en belangenconflicten horen bij het leven. Typisch voor gewelddadige ruzies en oorlogen is: ze woekeren duurzaam tússen de tegenstanders. Aan zichzelf overgelaten draait oorlog als een steeds bredere spiraal van wederzijdse beïnvloeding rondom zichzelf; steeds grotere bommen zijn de enige communicatie.
Wij, mensen oefenen voortdurend invloed uit op elkaar. We kunnen niet, niet beïnvloeden. Maar het effect op anderen is altijd anders en ruimer dan onze bedoelingen. Immers, bij alles wat we zeggen schuift tegelijk met wát we uitwisselen ook altijd ons zelfbeeld, ons beeld van de ander, en ons wereldbeeld mee. Al onze communicatie met anderen bevat ook: zo ben ‘ik’, zo ben ‘jij‘, zo is ‘de wereld’. Stel: ik zit in de trein recht tegenover iemand die plots zijn voeten op de bank naast mij legt. Wat zegt ie daarmee over zichzelf, over mij en over zijn wereldbeeld? De gaskraan dichtdraaien voor een ander land is iets gelijkaardigs. Niet bedoelingen, maar effecten bepalen onze onderlinge verhoudingen. Daarin zijn niet woorden, maar gedrag én een context die op allerlei manieren te interpreteren valt, doorslaggevend. Bv.: in 2014 plots de Krim bezetten.
Als we niet boos van elkaar weglopen kan een relatie verder ontwikkelen. Een vredevolle verhouding ontstaat als we elkaars zelf- en wereldbeeld min of meer gelijklopend vinden. Want ook met een gedeeltelijk gemeenschappelijke waarheid over elkaar en over de wereld kunnen we samenleven en -werken. Dat is wat we in een pluralistische democratie proberen. In het beste geval doet de ander ons nadenken en stellen we onze ‘drie waarheden’ (zelfbeeld, beeld van de ander en wereldbeeld) bij. Als we geloven dat anderen onze drie ‘waarheden’ willen afnemen en wij ze mordicus willen behouden, komt er oorlog.
Wij, mensen, kunnen niet leven zonder een min of meer positieve kijk op onszelf. Maar we vergeten graag dat onze ‘drie waarheden’ niet de realiteit zelf, maar slechts modellen in ons hoofd zijn. Grotendeels onbewust identificeren we ons met die constructies. ‘Mezelf zijn’ noemen we dat. Ook als onze drie waarheden deels fout zijn, houden we spontaan verandering tegen; want een andere kijk erop tast onze innerlijke veiligheid aan. Als individu vervallen we dan snel in rationalisaties en als groep in ideologie. Altijd vinden we een edel en redelijk motief om onszelf en ons gedrag te verantwoorden.
Onbewust zelfbedrog zit dus mee verweven in al ons denken, doen en laten. En in alle omgang met anderen. De wortels van ruzies en oorlogen zijn foute opvattingen over zichzelf, anderen en de wereld. In hun diepste dimensie zijn ze een gevecht waarin we eisen dat de ander ons begrijpt zoals we onszelf begrijpen: mijn ‘waarheid’ over wie ik ben, wie de ander mág zijn en hoe de wereld is. Poetins blik op zichzelf, Rusland en het Westen is grondig tegenstrijdig met hoe wij Rusland en onszelf zien.
Eenmaal het vechten begint, blijft de spiraal rondjes draaien rond zichzelf: de reactie van de vijand bewijst telkens hoe slecht ie is! Wederzijds vervangen leugens de waarheid. De realiteit wordt fictie. De keizer is naakt, maar draagt prachtige kleren. Altijd is alleen de ander verantwoordelijk en schuldig. Zolang een oorlog niet tot wederzijdse zelfreflectie leidt, verdiept en escaleert hij. De totale oorlog leidt tot totale uitputting en totale vernieling (Ieper – 1918; Leipzig – 1945; Gaza – 2024). Als het wederzijdse geweld eindelijk stopt, blijven leed, pijn en woede als een ondergrondse veenbrand in vele generaties voortwoekeren.
Oorlog heeft iets noodlottigs, iets demonisch. Een noodlot dat mensen over zichzelf afroepen, want die onbenoemde demonen huizen in onszelf. Onredelijke angst voor het verschil dat de ander is en projectie van de eigen onbewuste levensangst liggen aan de basis. Een ongezonde vorm van arrogante zelfoverschatting en gebrek aan zelfkennis. Een vals zelfbewustzijn dat meent zichzelf aan te sturen, maar zijn eigen zieke meedogenloosheid, zijn eigen psychische demonen niet kan zien. Bij onzekerheid of angst breken die los in blinde woede en wreedheid.
Mordicus vasthouden aan de drie eigen waarheden, een rotsvaste identiteit, verdeelt mensen in ‘wij’ en ‘anderen – onmensen’. Extreem identiteitsdenken slokt op of roeit uit wat verschilt. Stalinisme en nazisme zijn goede voorbeelden. Hetzelfde geldt voor extreem nationalisme, islamisme of judaïsme: al het kwaad ligt bij de ander.
Jezus van Nazareth: ‘Wie mijn volgeling wil zijn, moet zijn zelf verloochenen en elke dag opnieuw zijn kruis opnemen’. (Lc. 9, 23.) Ook de Boeddha vraagt zich af of er wel een ‘zelf’ bestaat. En Eckhart raadt aan: ‘laat los wat je denkt te weten, laat los wat je denkt te zijn, laat los wat je zou willen’.
Stilstaan bij wat in onszelf omgaat en ons afvragen voor welk ‘verschil’ van buiten of welk conflict in mezelf ik me afsluit, is een goed begin. De bron van het goede, de toekomst van het volle Leven, is te vinden in die open, innerlijke ruimte.
2 Doorbreken van de mechanismen van conflict
Dani heeft gesproken over onbewuste mechanismen die een rol spelen in conflicten en oorlogen. En over loslaten. Paulus heeft het over de mogelijkheid om dat mechanisme, die spiraal die te doorbreken. Stel alles in het werk om, voor zover het van jou afhangt, met iedereen in vrede te leven. Bemin je vijanden.
Ik vind dat een heel moeilijke oproep. In Thope (https://www.thopevzw.be/ ) zien we de concrete gevolgen bij gezinnen die bv. uit Syrië gevlucht zijn. Soms hebben ze jarenlang in Turkije of Libanon overleefd, maar zijn daar ook uitgebuit, en getraumatiseerd komen ze met hun kinderen in ons land toe. Soms overweldigen die verhalen mij zodanig, dat ik een grote vermoeidheid over mijn hele lichaam voel neerdalen, dat ik er ’s nachts over droom. Soms maakt het mij wanhopig en denk ik: God, uw rijk van vrede, komt er nog iets van? Wat kunnen wij doen, tegen zoveel verdriet, zoveel verlorenheid, zoveel oorlog en zo weinig vrede?
Om met deze machteloosheid om te gaan, kunnen we leren van Palestijnen en Israëli’s die samen opkomen in een bijzondere vredesorganisatie ‘Parents Circle.’
Kijken wij naar een kort fragment:
Deze Palestijnen en Israëli’s doen hun verhaal, spreken over hun eigen pijn, erkennen hun eigen kwetsbaarheid en die van de ander. Zij zoeken elkaars menselijkheid. Pas daarna kunnen zij hun relatie vernieuwen. Zo wekken zij bij elkaar een vertrouwen op, vertrouwen in een vrede die wel mogelijk is. Dat maakt hen niet immuun voor woede, maar het behoedt hen voor wraak en eigen geweld. Het viel mij in de getuigenissen op, hoe mensen beklemtonen: op een bepaald moment heb ik gekozen voor vrede. Na enkele weken, na maanden, soms na jaren kan het. Het is een kwestie van willen, maar deze wilskracht is tegelijk ook altijd een genade. Gods liefde doorgloeit mensen, tot hun tederheid het haalt op hun kwetsuren en hun eigen geweld-gedachten. Zo doorbreken zij de mechanismen die leiden tot vijandschap. Zo verheffen zij ook hun stem tegen een politiek van bezetting en geweld.
Ook bij sommige vluchtelingen zie ik deze menselijkheid. Zij wekken in ons een vertrouwen dat een nieuw begin, dat vrede mogelijk is.
Wraak maakt het erger voor onszelf, zinlozer voor onszelf. Daar kunnen uitstappen is moeilijk. Maar het kan. Er is een breder kijken, een gelovig kijken waar Paulus en Jezus van getuigen, waar ook de vredesorganisatie Parents Circle van getuigt.
Laten we onze hopeloosheid erkennen én onze machteloosheid delen zodat wij onze eigen angst niet afwentelen op anderen. Laten we onze afschuw vanwege de verschrikking ombuigen in kleine stappen naar menselijkheid. Laten we samen ons vertrouwen in die mogelijkheid van vrede blijven oefenen.
Inleiding Tafeldienst
Laat ons aan tafel gaan.
Juist tijdens, voorlopig niet te stoppen, oorlogsgeweld willen we doen wat Jezus ons vroeg, ons voordeed. Ook toen dreigde geweld; kort daarop zou het hem vatten en vernietigen. In de diepe kwetsbaarheid en machteloosheid van dat moment deed hij ons voor wat wij in deze omstandigheden ook te doen hebben. Vieren dat wij ons menselijke leven met allen willen delen.
En we verenigen ons in gedachten met allen die vandaag, biddend, zullen doen wat ook wij vieren. En we denken aan allen die metterdaad hun gezamenlijk menszijn van veel groter belang achten dan eigen identiteit, nationaliteit, taal en toebehoren. En aan hen, die juist tijdens het geweld de vijand tot gesprekspartner en naaste willen maken.
En we gedenken onze geliefde doden; zij die ons leerden mens worden, die ons het evangelie hebben voorgeleefd. En we sluiten ons aan bij de stille, sprakeloze rouw van de talloze slachtoffers van het geweld, doden en gewonden. En we bidden dat de psychische en fysieke kwetsuren van de overlevenden mogen genezen.
En dat deze eucharistie ons de weg wijst naar vriend en vijand, als naaste. En dat we in vrede leven met iedereen in zoverre het van ons afhangt.
Pas brood dat gebroken en gedeeld wordt is heilig.
Slotgebed
Bidden wij voor de vredesorganisaties die onderhandelingen voor vrede blijven proberen.
Bidden wij om de moed van broeder- en zusterschap. Diegenen die deze moed tonen, staan met lege handen als de vrede lijkt ver weg. Laten wij hen steunen met onze aanmoediging.
Bidden wij voor wie zich machteloos voelt.
Bidden wij voor alle levens die verloren zijn gegaan en die nog zullen verloren gaan.
Zingen wij dat ons verlangen naar vrede stand mag houden.