Dominicus Gent

Viering van zondag 3 november 2024

De macht van het kwade  – individuele verantwoordelijkheid…

 

De reeks vieringen over vrede die we vorige week hebben afgesloten heeft ons bewust gemaakt van de complexiteit van de wereld waarin wij leven. Dit besef dragen we met ons mee wanneer we vandaag de draad weer op nemen om een nieuwe complexiteit van het leven te toetsen aan onze ervaring. We willen nadenken over de macht van het kwade en over onze individuele verantwoordelijkheid. Opnieuw in een reeks van drie vieringen waarin we verschillende aspecten van naderbij bekijken.

Vandaag doen we een eerste stap. We proberen wat klaarheid te brengen aan de hand van een typisch Bijbels fragment. Een verhaal met enkele plastische voorbeelden die onze verbeelding aanspreken.

We beseffen hoe ingewikkeld het soms is om goed en kwaad van elkaar te onderscheiden. Vooral wat het kwaad betreft zitten we soms te dubben. We doen een eerste stap waar de volgende twee weken verder zal worden ingegaan.
Laten we beginnen met elkaar welkom te heten in dit huis: dit huis vol mensen.

 

Dit huis vol mensen weet Jij wie het zijn?
Ik mag het hopen
Heb Jij ons geteld, ken Jij ons bij name?
Dan ben Je de enige.

T. Huub Oosterhuis / M. Antoine Oomen

 

Bijbellezing

We grijpen terug naar de eerste verhalen van de bijbel over de mens die geschapen wordt naar Gods beeld en gelijkenis. “Naar Gods beeld en gelijkenis”: dat was blijkbaar niet zo’n gelukkige keuze. Want Adam en Eva zijn daar niet mee opgezet en ze willen dat leven in die tuin zelf in handen nemen. Kennis van goed en kwaad zou daarbij heel nuttig zijn. En ze zien nog meer mogelijkheden. Er staat namelijk nog een andere merkwaardige boom in die tuin, de boom van het leven. JHWH is op zijn hoede: er zijn grenzen die niet mogen overschreden Dat ze de verleiding van de slang involgen is er te veel aan. JHWH zendt ze naar buiten. Eens en voorgoed. Maar als goede eigenaar legt JHWH de reden van hun ontslag ook uit. Dat lezen we in volgend fragment.

 Genesis 2, 15-17. 3, 1-5. 22-23

God, de Heer, bracht de mens inde tuin van Eden, om die te bewerken en erover te waken. Hij hield hem het volgende voor: ‘Van alle bomen in de tuin mag je eten, maar niet van de boom van de kennis van god en kwaad; wanneer je daarvan eet, zul je onherroepelijk sterven.

Van alle levende dieren, die Jahwe God gemaakt had, was er geen zo sluw als de slang. Ze zei tot de vrouw: `Heeft God werkelijk gezegd dat u van geen enkele boom in de tuin mag eten’ De vrouw zei tot de slang: `Wij mogen wel eten van de vruchten van de bomen in de tuin God heeft alleen gezegd: Van de vruchten van de boom die midden in de tuin staat moogt ge niet eten; gij moogt ze zelfs niet aanraken; anders zult gij sterven.’ Maar de slang zei tot de vrouw: ‘U zult helemaal niet sterven 5God weet dat uw ogen open zullen gaan als u eet van die boom, en dat u dan gelijk zult worden aan God, door de kennis van goed en kwaad.

En JHWH God zei: (…) Nu de mensen door de kennis van goed en kwaad als een van ons is geworden, wil ik voorkomen dat hij nog plukt van de boom van het leven: door daarvan te eten zou hij eeuwig blijven leven. Daarom verwees JHWH hem uit de tuin van Eden.

 

Slechts twee bomen in de tuin van Eden worden met name genoemd: de boom van de kennis van goed en kwaad en de boom van het leven. Er zijn ontzettend veel speculaties gemaakt over “waar” die bomen stonden en waartoe ze dienden. Het zijn gewoon varianten van één en dezelfde boom die dezelfde betekenis symboliseert. Gehoorzaamheid aan de goddelijke geboden betekent leven. In het Nederlands: met het leven doe je niet zomaar om het even wat. Bedenk dat alle leven gave is en dus ook respect verdient. Je staat in een tuin die moet verzorgd worden.

Het is niet zo dat Adam hele dagen in zijn hangmat ligt te schommelen om naar de vogeltjes te luisteren. Adam moet van meet af aan de grond bewerken. “JHWH bracht de mens in de tuin van Eden om die te bewerken en erover te waken”. Hij moet dus leren onderscheiden wat goed is voor het leven en wat het leven beschadigt. Hij moet keuzes maken. Waar mensen ongehoorzaam zijn ten aanzien van JHWH, in het Nederlands: waar ze hun respect voor het leven en voor de aarde niet in acht nemen, wordt de boom van het leven voor hen ontoegankelijk. Wat betekent : daar verliezen ze hun roeping als mens om respectvol met het leven om te gaan.

In dezelfde lijn kennen we nog soortgelijke verhalen die het hebben over de condition humaine als een leven met grenzen. Waar mensen hun grenzen niet respecteren dreigen ze ten onder te gaan aan het dodende water zoals het ten tijde van Noach gebeurde (de zogeheten zondvloed). Of waar ze tot in de hemel willen reiken met hun grote toren. Mensen verliezen alle zin voor “de maat van ons mens zijn”.

De Bijbelse verhalen hebben blijkbaar niets aan actualiteit verloren. De rampen die we in onze dagen meemaken komen er niet vanzelf. De verhalen over de zondvloed of de toren van Babel staan symbool voor de verantwoordelijkheden waar mensen zich niet aan kunnen onttrekken. De natuurrampen waar ook ter wereld zijn niet afkomstig van een of ander kwaadaardig monster. Ze hebben alles te maken met de manier waarop wij met onze tuin van Eden omgaan. De overstromingen. De bosbranden. De aardbevingen. De orkanen. Het lijkt alsof de natuur uit haar voegen is gebarsten. Maar dat gebeurt niet vanzelf.

Het gaat niet alleen om de natuurrampen. Het gaat om de keuzes die mensen op allerlei gebied maken. Het gaat om de kennis van goed en kwaad.

Het ziet er vaak uit dat het kwaad zoveel sterker is dan het goede. Zoveel geweld, zoveel oorlog: de geschiedenis is er vol van. Het slaat met verstomming.
Vanouds zoeken mensen verklaringen voor wat ze redelijkerwijs niet begrijpen. Het lijkt soms alsof er machten zijn die ons te boven gaan. We lezen erover in verhalen en mythen die een verklaring zoeken voor het kwaad. Zoals de slang die de mens in verleiding brengt. Het is een poging om iets te begrijpen van al die ellende die we meemaken.

Is het dan nooit anders geweest?

Sommigen spreken over goed en kwaad als twee grootmachten die het voor het zeggen hebben. Zij bepalen de gang van zaken. Wij kunnen ons lot alleen maar ondergaan. Maar: is dat geen vlucht?! Wij beseffen toch dat wij mede betrokken zijn in alles wat er gebeurt. Want laat het duidelijk zijn: Hét kwaad bestaat niet. niet zo min als hét goede bestaat. Altijd zijn mensen op de een of andere manier betrokken. We hoeven er de duivel niet bij te halen om het kwaad te begrijpen. Het kwaad hoort bij het drama van de menselijke vrijheid. Daar gaat het ook over in het scheppingsverhaal. Het bijbels scheppingsverhaal gaat niet over het ontstaan van hemel en aarde, het gaat over de condition humaine. Het verhaal vertelt over de onvermijdelijke keuzes die we als mensen maken.

Menselijke relaties zijn er de duidelijkste illustratie van. We schenken of onthouden elkaar het goede leven. Reeds als foetus leven we in relatie tot de vrouw die ons draagt. Zij wordt moeder doordat wij geboren worden. We dragen elkaar. Ontvankelijkheid is dan ook een basishouding. We hebben vooral elkaar om samen te leven. “Wij zijn samen onderweg”.

Mensen kunnen ook terug plooien op zichzelf. Hun afhankelijkheid van zich afschudden. We kunnen ook onze verantwoordelijkheid afwentelen en een ander aansprakelijk stellen voor wat verkeerd gaat. Maar er zijn geen kosmische krachten die ons gedrag bepalen. Dat doen we zelf.
We hoeven er de duivel niet bij te halen om het kwaad te begrijpen. Het hoort bij het drama van de menselijke vrijheid.

 

Uittochtlied – alsof de richting ons werd ingeschapen

Alsof de richting ons werd ingeschapen
gaan wij, de onbegonnen lange weg.
Een harde dienst is van ons afgenomen.
Vrijheid van spreken is ons aangezegd.

Alsof de richting ons werd ingeschapen
gaan wij, de onbegonnen lange weg.
Een harde dienst is van ons afgenomen.
Vrijheid van spreken is ons aangezegd.

Sprekend alleen zullen wij op Hem lijken
die sprak: Het worde licht, Ik zal er zijn.
Nog eeuwen en wij zullen woorden vinden,
nieuwe zonsopgang boven de woestijn.

Er zal een land zijn uit de zee gespaard.
Er zullen mensen zijn, uit ons geboren.
De grond zal nog de grond zijn,
het gezaaide zal sterven
en ontbloeien. Het wordt zomer.

En het wordt winter. En de afgrond daalt
over de aarde, diepe zee van eeuwen
waarin wij weg zijn. En weer zullen slaven,
uit ons geboren om bevrijding schreeuwen.

En weer zullen slaven,
uit ons geboren om bevrijding schreeuwen.

T. Huub Oosterhuis / M. Antoine Oomen

 

 

Kunst die verantwoordelijkheid neemt…

“Zo goed en zo kwaad als het kan”. Je kent de uitdrukking wel. Het betekent dat iets wordt gedaan op de best mogelijke manier, ondanks beperkingen of moeilijkheden. Het beschrijft hoe iemand probeert zo goed mogelijk te handelen, zelfs wanneer de omstandigheden niet ideaal zijn.
Het drukt uit dat men vaak geconfronteerd wordt met uitdagingen en onvolmaaktheden, maar desondanks doorzet en probeert het beste ervan te maken. “Zo goed en zo kwaad als het kan”. Goed en kwaad staan dicht bij elkaar.

Ik wil daarover getuigen met 3 mooie ervaringen tijdens mijn bezoek aan de Biennale van Venetië.

Kunstenares Ruth Patir werd geselecteerd om Israël te vertegenwoordigen op de kunstbiënnale. Maar het Israëlisch paviljoen blijkt gesloten te zijn. Op het venster van het hangt een affiche met de boodschap dat de kunstenaar en de curatoren de tentoonstelling zullen openen wanneer een akkoord over een staakt-het-vuren en de vrijlating van de gijzelaars is bereikt.

Op haar instagrampagina schrijft Patir dit: “Als ik zo’n buitengewoon podium krijg, dan wil ik ervoor zorgen dat het telt”. Ze kiest ervoor om een standpunt in te nemen uit solidariteit met de families van de gijzelaars en de grote gemeenschap in Israël die oproept tot verandering.

Mensen lopen toch langs bij het paviljoen, ook al weten ze dat het gesloten is. Ze staan een tijd stil. Het is er ook stil. Naast het paviljoen houden drie gewapende mannen de wacht.

Veel hedendaagse kunstenaars zijn kritische stemmen in onze samenleving. Ze raken thema’s aan als macht, identiteit, ongelijkheid en sociale rechtvaardigheid. Door middel van hun werk dagen ze ons uit om onze eigen standpunten en privileges te bevragen.

De Biënnale is een indrukwekkend platform waar veel kunstenaars hun creativiteit en hun vastberadenheid inzetten om een statement te maken. Zo goed en zo kwaad als het kan…

Een ander voorbeeld daarvan is het Nederlandse paviljoen. Maar ook dat was gesloten. Enkele dagen voor wij de Biënnale in Giardini bezochten was er boven Venetië een hevig onweer. Het dak van het Nederlands paviljoen bleek daardoor ingestort te zijn.

Net zoals bij het Israëlisch paviljoen konden we alleen door de vensters naar binnen kijken. Dat was jammer, vooral omdat de kunstenaars een project presenteerden dat ook een link heeft met de Belgische koloniale geschiedenis…

Het Cercle d’Art des Travailleurs de Plantation Congolaise (CATPC) is een kunstenaarscollectief van Congolese plantagearbeiders. Het collectief werkt op een plantage in Lusanga, in het hart van Congo. Die plantage was eigendom van de Brits-Nederlandse multinational Unilever.

Het kunstenaarscollectief stelt bedrijven als dit verantwoordelijk voor het uitbuiten van hun bossen en samenleving. Dat veroorzaakt extreme armoede en vernietigt de biodiversiteit. Kunstinstellingen moeten zich realiseren dat ze gefinancierd worden door precies dezelfde bedrijven als deze die de plantagearbeiders uitbuiten.

In 2017 opende het kunstenaarscollectief CATPC samen met de Nederlandse kunstenaar Renzo Martens de White Cube. Dat is een kunstcentrum in Lusanga. Het Nederlands paviljoen in Venetië is met een live videoverbinding gekoppeld met de White Cube.

In het paviljoen staan beelden gemaakt gemaakt van chocolade en palmolievet uit Amsterdam. Ze bewijzen – zo goed en zo kwaad al het kan – dat lang na de koloniale tijd de cacaohandel jaarlijks nog stevig verdient aan de exploitatie van deze wingebieden en hun bewoners. Zonder enige scrupules. Ignace verwees ernaar in zijn inbreng.

Het lijkt nu wel dat de interessantste paviljoenen op de Biennale gesloten waren… maar dat is niet zo.

Het valt op dat de Biënnale een geopolitieke arena is waarop politiek en kunst elkaar beïnvloeden en ‘gebruiken’. We stappen even door naar het Russisch paviljoen. Daar konden we wel binnen. Maar…

Smart ART is een bedrijf dat sinds 2019 de opdracht kreeg om het Russisch paviljoen op de Biennale te besturen. Dat bedrijf is mede-eigendom van de dochter van minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov en de dochter van een voormalige generaal van de Veiligheidsdienst.

In 2022, na de invasie van Oekraïne, trok Rusland zich terug uit de Biënnale. De geselecteerde Russische kunstenaars (Alexandra Sukhareva en Kirill Savchenkov) besloten hun deelname af te zeggen uit solidariteit met Oekraïne. Daarmee onderstreepten zij de solidaire veroordeling door de kunstwereld van de Russische acties.

Rusland heeft het gebruik van zijn paviljoen in de Giardini nu overgedragen aan Bolivië. Dat is het gevolg van een overeenkomst voor lithiumwinning, atoomonderzoek en culturele samenwerking tussen Lavrov en de Boliviaanse minister van Cultuur, Dekolonisatie en Depatriarchalisatie.

Er nemen kunstenaars deel uit Bolivië en andere Zuid-Amerikaanse landen. Waaronder Zahy Tentehar, dat is een inheemse kunstenaar en filmmaker met sterk werk. Hoe kijken wij naar deze kunstenaars? Ze brengen ook hun verhaal, zo goed en en zo kwaad het kan. Ook dat is een boeiende maar schurende ervaring. En zo zijn er meerdere verhalen te ontdekken op de La Biennale…

Het thema van de Biënnale is Stranieri Ovunque – Foreigners Everywhere – Vreemdelingen overal. De kunstenaars vertellen verhalen met halve woorden, kijkend in donkere spiegels. Over ons, vreemdelingen die zien en weer vergeten. Daarover hebben we een lied in het boek 932 – Nu nog met halve woorden

 

Nu nog met halve woorden

Nu nog met halve woorden, hier en daar,
kijkend in donk’re spiegels, bijna waar,
blijven wij vreemden die zien en weer vergeten,
doen in den blinde wat moet, maar ongeweten.
Dan, eenmaal, wordt, wat niet bestaat:
wij zullen opengaan,
en zien en horen, oog in oog,
van mens tot mens verstaan.

Weten voorbij aan alle angst en schijn
en liefde, liefde zal geen woord meer zijn.
Lichaam en zwijgen genoeg, en onze namen
rusten in licht als leeuw en lam tesamen.
Nu nog verslaafd, dan waar en vrij,
ontketend, onverbloemd.
Nu nog in tranen, dan getroost
en met mijzelf verzoend.

T. Huub Oosterhuis / M. O Heer die daar – bewerking: Bernard Huijbers

 

 

Uitnodiging om aan tafel te gaan

We gaan aan tafel waar we het goede vieren maar ons ook bewust zijn van het kwade. Van trouw en en verraad. De tafel van vreugde en teleurstelling. Van plezier en pijn. Deze tafel nodigt uit deze tegenstellingen te omarmen en ze niet uit de weg te gaan.

In het spoor van Jezus weten we ons verbonden met allen, wereldwijd, die streven naar het goede. Voor hen, voor ons, steken we het solidariteitskaarsje aan.

We gedenken allen die het leven lieten als slachtoffer van oorlogsgeweld en we voelen ons verbonden met onze lieve doden.

 

 Gezegend de onzienlijke

Gezegend de onzienlijke
gezegend de verborgene
gezegend de levende
dag liefde die dorstig maakt
licht dat ziende maakt.

Gezegend mensen die goed zijn
de hand die niet slaat
de mond die niet verraadt
de vriend die zijn vriend niet verloochent.

Gezegend zij de vrouw voor de man
en de man voor de vrouw
en oud voor jong en sterk voor zwak.

Gezegend is de nieuwe mens voorbij de dood
die in ons zucht en kreunt,
die in ons leeft Jezus Messias.

Die zich gegeven heeft,
zich nemen laat,
die wordt gebroken,
uitgedeeld van hand tot hand,
als brood gegeten.

Gezegend wie, door angst gelouterd,
aan de dood voorbij,
leven in licht, opnieuw geboren.

Gezegend de onzienlijke
gezegend de verborgene
gezegend de levende
dag liefde die dorstig maakt
licht dat ziende maakt.

Tekst: Huub Oosterhuis Muziek: Bernard Huijbers