Dominicus Gent                                   

Viering van zondag29 januari 2024

Bevrijdend leiderschap

 

Goeiemorgen en van harte welkom op deze tweede zondag  in een reeks van 4  over leiderschap.  Vorige week ging het over bezielend leiderschap, vandaag is bevrijdend leiderschap aan de beurt.

Bevrijding raakt aan de kern van de blijde boodschap, maar het komt niet zomaar uit de lucht gevallen. Vandaag staan we graag stil bij leiders uit de bijbel en toonaangevende leiders vandaag die bevrijding tot stand helpen brengen voor zichzelf en anderen. Zij gaan als vrije mensen door het leven en betalen daarvoor ook vaak een prijs. Zij zien een belofte in het vooruitzicht die het dubbel en dik de moeite waard maakt, die zin geeft in alle betekenissen van het woord. 

In dat spoor wandelen we deze ochtend en we doen dat graag onder het licht van de Paaskaars waarmee we – zoals elke zondag – een groot voorbeeld  van bevrijdend leiderschap in ons midden weten.

Hier wordt het land gezocht

waar wij gelijken zijn,

niemand apart en geen

kleuren die minder zijn.

Hier wordt de tijd verhaast

dat wij elkaar verstaan, –

handen die wenken en

ogen die opengaan.

Hier wordt de Stem gehoord

die nog niet klinken mag:

mensen die hopen op

ooit hun bevrijdingsdag.

Hier staat een tafel waar

aan ons wordt voorgedaan,

hoe wij genezen van

heersen en misverstaan.

Hier is het woord van Hem

die ons geschapen heeft:

‘Waar is je broeder,

de mens die jou nodig heeft?’

(Jan van Opbergen)

1  “Wat kunnen we leren uit de Bijbel over bevrijdend leiderschap?”

Het zou de insteek van een zoveelste boek over managementtechnieken kunnen zijn. Met dan een aantal tips en trucs die je eenvoudig moet kunnen toepassen. Voor managers mag het immers niet te moeilijk zijn. Zo’n boeken en cursussen bestaan al, ik verzin het echt niet. Ik heb ze niet gelezen maar ik vermoed dat ze een hoog “Leren koken met Jezus”-gehalte hebben.
Het zal daar in alle geval niet over het soort bevrijding gaan die we hier voor ogen hebben. Management-bevrijding en Bijbelse bevrijding zijn immers twee nogal verschillende begrippen.
De eerste probeert door allerlei technieken de grenzen van structuren binnen organisaties te doorbreken maar wel met als uiteindelijk en voornaamste doel de productiviteit binnen die organisatie te verbeteren. Het Bijbelse perspectief van bevrijding is er daarentegen één van loskomen uit vormen van verknechting, uit wat klein houdt en leven fnuikt.
We zullen het dus niet in dat soort boeken moeten zoeken. Laat me hier dus zelf maar een poging wagen om een antwoord op de vraag te vinden.

In de Bijbel vinden we een aantal leidende figuren waar je op dat gebied wel wat mee aankan. Ik heb er drie voor u uitgepikt: Mozes, Salomo en Jezus. Drie nogal verschillende types, maar met een aantal interessante eigenschappen. Door een aantal verhalen over hen samen te nemen, komen we wel iets op het spoor.

Mozes, zoals u ongetwijfeld nog uit uw gewijde geschiedenis heeft onthouden, was in het begin een nogal koleriek baasje dat op een bepaalde dag een Egyptische opzichter doodt omdat die de mensen van zijn volk mishandelt. Hier vinden we al onmiddellijk een eerste drijfveer voor bevrijdend leiderschap: verontwaardiging om onrecht dat aan mensen wordt aangedaan. Mozes’ leiderschap is in deze fase echter van korte duur want hij slaat op de vlucht uit angst voor de gevolgen van zijn daad. Als JHWH hem roept en hem opdraagt zijn volk te helpen, staat hij dus nogal weigerachtig. Pas als hij de belofte krijgt dat JHWH hem in alles zal steunen, is hij bereid de leider te worden die het volk wegleidt uit Egypte.
Zo’n leider word je dus duidelijk niet uit persoonlijke ambitie, omdat je het zelf zo graag wil of om er zelf beter van te worden. Je wordt het omdat je de opdracht voelt die voortkomt uit verontwaardiging, maar ook uit roeping. Dat streven komt niet uit jezelf, het wordt je gegeven. 

Nog zo’n markante figuur is koning Salomo, die koning wordt omdat hij de zoon is van de grote koning David. Het is duidelijk geen taak die hij met vreugde tegemoet ziet. Hij heeft er zelf niet voor gekozen, want net zoals Mozes twijfelt hij: “Ga ik dat wel kunnen? Wie ben ik om zo’n zware taak tot een goed einde te brengen?” Zelfkennis en dus bescheidenheid zijn essentiële voorwaarden om een goed leider te kunnen zijn. Salomo vraagt JHWH om steun onder de vorm van wijsheid. U herinnert zich dat ongetwijfeld nog. Als we de tekst letterlijk lezen, staat het woord wijsheid er niet. We lezen “Geef aan uw dienaar een horend hart om over uw gemeenschap recht te spreken, om te onderscheiden tussen goed en kwaad”
Een horend hart. Een hart dat hoort wat er gebeurt, wat er leeft, wat het volk nodig heeft, een hart dat meeleeft. Een hart dat ook de stem van JHWH hoort en er blijft naar luisteren. Vanuit dat horende hart kan er beeld, visioen, visie ontstaan. Een visie die toont wat nodig is om goed samenleven mogelijk te maken, die aan de noden van eenieder een antwoord geeft, die toont hoe verschillen kunnen overbrugd worden. Een horend hart is nodig om onderscheid te kunnen blijven maken tussen goed en kwaad, om te zien wat rechtvaardig is en wat neerhaalt. Met dat horend hart wordt Salomo een koning, geroemd om zijn wijsheid.
In de Bijbel is wijsheid altijd verbonden met rechtvaardigheid, de naam Salomo is trouwens verwant met “sjaloom”, wat vrede betekent, maar ook welzijn, gerechtigheid, goed leven. Een rechtvaardig beleid brengt de bevrijding die JHWH aangezegd heeft voor allen in praktijk. Zo’n leiderschap brengt bevrijding voor allen, voor vreemdeling, weduwe en wees.
Omdat Salomo aan JHWH wijsheid heeft gevraagd, krijgt hij er ook grote materiële rijkdom als cadeau bovenop. Ook dat is een gewaagde combinatie. ’t Zijn sterke schouders die de weelde kunnen dragen, zegt een volkswijsheid. Maar JHWH is er blijkbaar redelijk gerust in. En dat lijkt ook wel gerechtvaardigd: in zijn wijsheid gebruikt Salomo die rijkdom om ervoor te zorgen dat iedereen het goed heeft, in de eerste plaats de kwetsbare mensen in de samenleving. Hij vond als het ware de sociale zekerheid avant-la-lettre uit.
Het doet me een beetje denken aan één van de vorige presidenten van Uruguay, José Mujica, een oud-revolutionair die lang in de gevangenis had gezeten onder de voormalige militaire dictatuur. Hij gooide het beleid helemaal om en organiseerde een goede sociale zekerheid. Hij weigerde in het protserige presidentieel paleis te gaan wonen, maar verbleef steevast in zijn kleine hoeve; hij weigerde alle presidentiële egards en bleef met zijn oude, aftandse Volkswagen kever rondrijden en besteedde negentig percent van zijn presidentiële wedde aan sociale projecten voor de armsten. Zelf bevrijd, oefende hij een bevrijdend leiderschap uit zoals Salomo dat wellicht ook deed.

Terug naar onze Bijbel. We hebben al een aantal kenmerken van bevrijdend leiderschap verzameld: verontwaardiging en roeping als drijfveren, ondersteund door een horend hart dat luistert naar de noden van de mensen, de minsten in het bijzonder, door een horend hart dat zich ook laat voeden door de ene levensbron en met een visie hoe gerechtigheid na te streven.

En dan hebben we nog Jezus. Er zijn verhalen te over die ons iets vertellen over hoe hij leiding en richting gaf, visie uitdroeg. Er was het verhaal van de tollenaar Zacheüs die in een wilde vijgenboom was geklommen om een glimp van Jezus te kunnen opvangen. Hij kwam tot inzicht en gooide zijn leven om omdat hij door Jezus gezien en gehoord werd. 

Of nog het spectaculaire verhaal van de storm op het meer waar Jezus zijn leerlingen over het water tegemoet gaat. Het zet Petrus aan zijn voorbeeld te volgen, met zoals u weet, een natte broek, enfin tuniek, als gevolg. Jezus reikt hem de hand en bevrijdt hem van zijn angst: ‘Vrees niet, geloof erin’.
En na het lied lezen we nog het verhaal van het zenden van de leerlingen, twee aan twee. In al deze verhalen zie ik nog een belangrijk kenmerk van bevrijdend leiderschap: ze hebben vertrouwen als rode draad. Jezus’ leiding wekt vertrouwen bij zijn volgelingen, hij is een waarachtig, authentiek mens, een rechtvaardige. Wat hij voorstaat is zuiver, wekt tot leven. Jezus wekt vertrouwen, maar geeft ook vertrouwen. Hij legt vertrouwen in de harten en de geesten van de mensen die hij ontmoet, als wil hij zeggen: “yes, you can”, “ja, het goede, het waarachtige, het rechtvaardige nastreven is mogelijk; daarvoor kiezen leidt je niet op een doodlopende weg, je mag erop vertrouwen, dit is ons gezegd, dit is ons beloofd.”

De Bijbel blijft een onuitputtelijke bron van inspiratie, een wegwijzer voor het leven, het verhaal van het leven zelf. Boek jij bent geleefd.

Boek jij bent geleefd, zeg ons hoe te leven
–In mijn letters staat geschreven dat alleen de geest doet leven.
Licht en adem is de geest.
Daarom ben ik neergeschreven:
dat jij zonder angst zult leven wat je leest.

Boek jij bent geleefd, zeg ons hoe te leven
–Wou je leven met zovelen hier op aarde,
moet je delen: licht en adem, geld en goed.
Wie maar leeft om meer te krijgen d
ie zal sterven aan zijn eigen overvloed.

Boek jij bent geleefd, zeg ons hoe te leven
–Mozes heeft de weg gewezen,
hoor de woorden der profeten,
licht en adem zal er zijn.
Als je mens wordt zoals Jezus: liefde als een mens aanwezig,
wijn van liefde, brood des levens, zoals hij.

Boek jij bent geleefd, zeg ons hoe te leven –
Niemand weet hoe jij moet leven,
nergens staat het opgeschreven.
Liefde tegen liefdespijn,vriendschap tegen duizend vrezen,
zoet dat bitter kan genezen, mens voor mensen,
recht en vrede,l icht en adem, heel veel leven mag je zijn.
Vrouw, waar is je broer? Mens, waar is je zusje?’
t Meeste van een mensenleven wordt het minste opgeschreven:
hoe zij trouw zijn aan elkaar, lijden, sterven, liefde leren
zouden wij dat ook proberen, werd het waar. (Huub Oosterhuis)

 

Lezing Lc, 10: 1- 9

In die tijd wees de Heer tweeënzeventig leerlingen aan en zond hen twee aan twee voor zich uit naar alle steden en plaatsen waarheen Hijzelf van plan was te gaan. Hij sprak tot hen: ‘De oogst is groot, maar arbeiders zijn er weinig. Vraagt daarom de heer van de oogst arbeiders te sturen om te oogsten. Gaat dan, maar zie, Ik zend u als lammeren tussen wolven. Neemt geen beurs mee, geen reiszak, geen schoeisel en groet niemand onderweg. Laat in welk huis gij ook binnengaat uw eerste woord zijn: ‘Vrede aan dit huis!’ Woont daar een vredelievend mens, dan zal uw vrede op hem rusten; zo niet, dan zal hij op u terugkeren.

Blijft in dat huis en eet en drinkt wat zij u aanbieden; want de arbeider is zijn loon waard. Gaat niet van het ene huis naar het andere. In elke stad waar ge binnengaat en ontvangen wordt, eet wat u wordt voorgezet, geneest de zieken die er zijn en zegt tot hen: ‘Het rijk Gods is u nabij.’     

                                   

2 Waarvan wordt de hedendaagse mens best bevrijd en is dat zo anders als in de tijd van de bijbel?

Als we het hebben over Bevrijdend leiderschap vandaag , klinkt de vraag: waarvan wordt de hedendaagse mens best bevrijd en is dat zo anders als in de tijd van de bijbel?

Mozes leidde zijn volk de woestijn in, om haar te bevrijden van de slavernij. Officieel is slavernij afgeschaft. Maar wie richting Afghanistan kijkt ziet een overtreffende trap van slavernij. Vrouwen die niets te zeggen hebben, niet mogen studeren, niet de straat op zonder hun man, niemand zien of horen  (en dus niet langer werken voor of met NGOs) en ga zo maar door. Het is een uiterst extreme vorm, maar het blijft vrij stil rond hen.  `Wie leidt de slaven naar de vrijheid toe? Wie breekt hun ketens en verlicht hun lasten? Dat doen de slaven zelf en God weet hoe ‘ klinkt het in onze Kaft  En inderdaad: er  bereiken ons ondanks alles berichten  over vrouwen die elkaar kunnen vinden, al eens een boek lezen op gevaar van eigen leven, of een andere kleine daad van verzet, zelfontplooiing en solidariteit weten te stellen.   Wie zoiets klaarspeelt is een bevrijdend leider van formaat. 

Bevrijd moeten we vandaag in het Westen worden van heel wat andere ook moeilijk te breken bannen: van ons consumptiegedrag en  prestatiedrang, de drang naar aandacht (selfies, likes,…),  de zucht naar steeds meer geld of macht, het materialisme en het defaitisme, de ongelijkheid en onrechtvaardigheid…  Bevrijding dus ook van moedeloosheid,  wantrouwen, individualisme, overvloed, en daarbij komt de angst voor zinloosheid of machteloosheid.  Hoe vaak hoor ik collega’s niet zeggen – over de inzet van AI bijvoorbeeld –  we kunnen er niets aan doen: waarom zouden we erover nadenken of spreken.

Om echt vrij te kunnen leven, om te kunnen kiezen voor wat goed is, hebben de meesten van ons een leidraad en steun nodig. Die hebben we vaak van jongs af meegekregen: opvoeding heet dat en onderwijs.  Op zijn best begrepen toont een leraar wat kan, wat bevrijdend werkt en wat juist niet. Er worden handvaten  meegegeven, voorbeelden  en nieuwe werelden ontdekt. Men  leert  goeie vragen stellen  zonder pasklare antwoorden – en een weg banen naar een goed begrepen antwoord.

Voor mij is Maggie Baranktise zo’n bevrijdend leider. Ze deed het op onstuimige, spirituele, integere  en  ongelofelijk succesvolle wijze toen ze jong was. Gestart  vanuit de verontwaardiging voor concreet onrecht en met een visie om discriminatie, met honger en ontbering onder corrupt leiderschap duurzaam te keren.  Ze zou de achtergebleven kinderen van Burundi krachtig maken en de skills  geven om hun leven een toekomst te geven met respect en solidariteit. Vele jaren later, in 2015 , moest ze zelf vluchten voor zware doodsbedreigingen.  Ze kon in Europa terecht maar koos ervoor de 90.000 Burundese vluchtelingen te volgen die in Rwanda belandden.  Daar richte Maison Shalom een nieuw centrum op. Zelf moet zij momenteel in een gated community wonen, maar ze blijft creatief en gericht op  een toekomst voor de kinderen van Burundi.

In 2016 kreeg ze de eerste Armeense Aurora prijs –  van 1 miljoen USD – voor het bevorderen van de menselijkheid. Je mag zo’n prijs niet voor jezelf houden maar kan ze aan een instelling van jouw keuze schenken. Ze wou het gebruiken om  zoveel mogelijk jongeren de kans te geven op onderwijs. Vooraf overhaalde ze diverse organisaties om voor elke euro die zij hen voor dat doel zou schenken een euro bij te leggen.

En zo konden 435 Burundese jongeren studeren aan de universiteit in Rwanda; plus een tiental in Frankrijk. Ze hielp met dat geld ook kwetsbare vrouwen in de kampen, onder meer door het bouwen van een kleuterschool. Want jong geleerd is oud gedaan wat  respect voor anderen betreft.  En het geeft de jonge moeders wat meer armslag . 

Bevrijdend leiderschap kan uit diverse richtingen komen. Ook van onderuit, de mens die bevrijd moet worden krijgt het inzicht,  is sterk en neemt zelf het voortouw in het banen van de ontsnappingsroute. Ik ken geen mens die meer vrij is dan Navalny, ook al zit hij in Siberie in de isoleercel en doet wellicht dwangarbeid. Hij spreekt onbevreesd, met humor zelfs, en doet waar het op aankomt. Er lijkt geen plek op aarde te zijn waar hij liever zou zijn hier en nu.

Evengoed is Rik Devillé zo’n leider als hij jarenlang aan zijn kerkelijke oversten  blijft vragen om het onrecht aangedaan aan de misbruikte kinderen ernstig te nemen, de schuldigen gepast te (laten )straffen en restitutie te doen aan de slachtoffers. Of als hij er alles aan doet om zijn parochiekerk over te dragen aan de gemeenschap die er al die jaren heeft gevierd met sterke leiders als Els Paridaens.  Zij betekenen  iets voor veel mensen, tonen hoe je in onze maatschappij  diepe vreugde kunt kennen, en onthecht kan leven van de ballast die solidariteit en een rechtvaardige samenleving in de weg staat,  in een traditie die al jaren oud en toch steeds weer nieuw is.

Ook ikzelf ervaar hoe bevrijdend leiderschap uitgaat van een gemeenschap als Dominicus in zovele aspecten. Elk van ons blijft gezonden worden zoals die leerlingen van Jezus.

Vorige week vroeg men mij op he einde van een HR gesprek hoe ik het volhield om vaak als enige een kritische stem te laten horen en te investeren in zaken waar geen klassieke beloning  voor te verwachten is in ons systeem.  Ik kon daar eigenlijk maar 1 antwoord op bedenken: dankzij het geloof en de geloofsgemeenschap.   Maar ik zag niet echt hoe ik dat op die ene minuut nog uitgelegd kreeg. Dat hebben ze nog eens te goed, maar hier kunnen we alvast uitzingen: `Laat uw liefde ons bevrijden’

 

Het volk eet weer het bitter brood
moet leven bij de dag, als bannelingen uitgestrooid
onder een vreemde vlag,

maar in as van het verdriet
brandt nog een lopend vuur
van beter weten ongezien, dat deze nacht verduurt.

Laat uw liefde ons verblijden die nog lijden aan de nacht,
als een engel ons geleiden, als een licht dat wacht.

De ballingschap, de nacht waarin het zaad ontkiemen moet,
tot het gerijpt de nieuwe dag met goede vrucht begroet,
want wat met tranen is gezaaid, wordt juichend ingehaald.
Verstrooid als graan, geoogst als brood waarnaar de wereld taalt.

Laat uw liefde ons verblijden die nog lijden aan de nacht,
als een engel ons geleiden,a ls een licht dat wacht.

Een volk dat blindelings verdwaald, zich keert naar Gods gezicht
en zien zal , eenmaal thuis gehaald, als in het volle licht,
met ogen die als vensters zijn tot op Jeruzalem
als doden toch weer opgestaan, geroepen door de Stem.

Laat uw liefde ons verblijden die nog lijden aan de nacht,
als een engel ons geleiden, als een licht dat wacht.

Een woord als stok en staf ter hand, aanvaarden wij de reis.
Wij tasten naar het goede land doorlopen de woestijn.
Jeruzalem van boven is de droom die allen leidt.
De voeten gaan de goede weg van de gerechtigheid.

Laat uw liefde ons verblijden die nog lijden aan de nacht,
als een engel ons geleiden, als een licht dat wacht.

Wij zijn elkaar tot reisgezel, tot engelen van trouw,
zoals die onder vrienden telt en tussen man en vrouw,
Als pelgrims naar de Vredestad die zingen “God is goed!”
om hem die ons geroepen had tot leven in de dood.

Laat uw liefde ons verblijden die nog lijden aan de nacht,
als een engel ons geleiden, als een licht dat wacht.

(Sytze de Vries)

 

Tafeldienst

Zondag na zondag komen we hier samen om dankbaar het leven van een mens, een rechtvaardige, te gedenken die onverdiend leed is aangedaan, een mens met een horend hart die met zijn hele leven getoond heeft dat God een god is die solidair is met de lijdende en kwetsbare mens.
Laten we daarom aan tafel gaan: brood breken en delen, wijn te drinken geven.
Dit simpele teken is een kleine daad van verzet en bevrijding in een wereld waar vergelding nog steeds de boventoon voert, een wereld van steeds meer en nooit genoeg.
Deze steeds herhaalde gebaren worden onomkeerbaar de onze, worden wezenlijk deel van ons bestaan, bron van waaruit te leven. Zoals Jezus zei: “dit brood en deze wijn, dit ben ik helemaal, hierin zit mijn hele leven”, zo is dit een teken dat iets laat oplichten van het mysterie van leven voorbij alle vormen van dood.
Hier aan tafel herinneren we ons de mensen die dit jaren met ons samen gedaan hebben, onze lieve doden.
Hier aan tafel willen we solidair zijn met allen die waar ook ter wereld ditzelfde visioen willen vieren.

 

Slotgebed –  uit een  gedichtenbundel  van H. Oosterhuis

Kan er bestaan zijn boven alle verbeeldingskracht uit – ondeelbaar God?  Wij zijn omgeven door verschrikkingen. Zover onze ogen reiken storten steden in, wordt er geslagen, gemoord. Maar van zondag tot zondag zullen wij gedenken: al het goede dat gedaan wordt; de ongekende, onschatbare liefde, ontferming, onbaatzuchtigheid die mensen betonen aan elkaar, overal in deze wereld.  Dat gebeurt ook, tegen alle verschrikkingen in. Hoe zouden hemel en aarde anders nog bestaan, nog steeds?                                              

Slotlied

Alsof de richting ons werd ingeschapen gaan wij, de onbegonnen lange weg.
Een harde dienst is van ons afgenomen. Vrijheid van spreken is ons aangezegd.
Sprekend alleen zullen wij op Hem lijken die sprak: Het worde licht, Ik zal er zijn.
Nog eeuwen en wij zullen woorden vinden, nieuwe zonsopgang boven de woestijn.

Er zal een land zijn, uit de zee gespaard. Er zullen mensen zijn, uit ons geboren.
De grond zal nog de grond zijn, het gezaaide zal sterven en ontbloeien. Het wordt zomer.
En het wordt winter. En de afgrond daalt over de aarde, diepe zee van eeuwen waarin wij weg zijn.
En weer zullen slaven, uit ons geboren, om bevrijding schreeuwen.
En weer zullen slaven, uit ons geboren, om bevrijding schreeuwen.
En weer zullen slaven, uit ons geboren, om bevrijding schreeuwen.

T: Huub Oosterhuis