Dominicus Gent
Viering van zondag 13 juni 2020
Over geweldloos verzet…
(zoom-viering in corona-tijden…)
Lied: Waar is de plaats
Waar is de plaats die vrede lacht?
Waar wordt aan mensen recht verschaft?
Waar is de God die leven geeft?
In elke mens die liefde deelt.
Ik zoek de plek waar vrijheid heerst,
waar elke mens van angst geneest,
ik zoek de God die armen heelt,
in elke mens die liefde deelt.
Ik zoek het land dat vreugde heet,
vrij van geweld en oorlogsleed,
ik zoek de stad waar God regeert,
in elke mens die liefde deelt.
Hier is de plaats die vrede lacht,
hier wordt aan mensen recht verschaft,
hier is de God die leven geeft,
in elke mens die liefde deelt.
t&m. Berre van Thielt, De scala van de vrede, cd Pax Christi Vlaanderen, 2006
Over geweldloos verzet
Wat is verzet?
Van Dale zegt: ver·zet (het; o): 1. het zich verweren; (het bieden van) tegenstand -2. het geheel van verzetplegers: het verzet, de verzetsbeweging tegen de Duitse bezetting (1940-1945) – 3. (meervoud: verzetten) onderlinge verhouding van tanden op de tandwielen van een (race)fiets; = versnelling
Bij verweer en tegenstand (1), acht ik enig geweld mogelijk. Een inbreker, op heterdaad betrapt, die zich met hand en tand verzet tegen een arrestatie. De vrouw of de man die ongewenst fysiek benaderd wordt en zich vanuit verontwaardiging met volle kracht verweert. Het dwarse kind dat niet wil zitten/staan/liggen en armen en benen al krijsend in de strijd gooit.
Het verzet (2) tijdens de Tweede Wereldoorlog roept het beeld op van grootse, heldhaftige acties (geweld) maar tegelijkertijd ook bedachtzame, kalme en weloverwogen handelingen. Dappere mensen die zich verzetten tegen het onrecht van de bezetting. Mensen die hun eigen leven op het spel zetten in schijnbaar alledaagse, kleine daden.
En kunnen we iets aanvangen met het verzet, de versnelling van de fiets (3)? Jarenlang reed ik op een fiets zonder ‘verzet’. Wat een luxe, die eerste fiets met 3 versnellingen. En wat een ontdekking dat de allerkleinste versnelling zoveel meer veiligheid en zekerheid brengt op gladde, glibberige en oneffen weggetjes. Niet de grote steek met grote vaart vooruit. Maar wel dat kleine steekje, meter na meter, dat je veilig verder voert.
Verzet. Van Dale zet ons op weg maar we zijn er nog niet. In deze reeks overwegingen willen we vooral onderzoeken hoe we vanuit de bijbels christelijke traditie opgeroepen worden tot verzet. Waar begint verzet, waartegen en waarom is verzet nodig. Hoe doe je dat?
Verzet is ingebouwd in een levenshouding die gekenmerkt wordt door jezelf en de wereld om je heen kritisch te bevragen. Eérst jezelf en daarna de rest. Verzet begint bij het besluit dat je niet kunt instemmen met de voorgestelde gang van zaken. Eerst zien, daarna oordelen en pas dan handelen. En dat alles ontstaat vaak vanuit een ‘heilige verontwaardiging’, boosheid tegenover onaanvaardbaar onrecht, verknechting, onderdrukking van weerloze mensen.
Verzet klinkt misschien negatief maar is in wezen positief. Verzet mag/kan iets in beweging zetten opdat verandering mogelijk wordt. Een wereld waar het goed leven is, voor de minsten en de kleinsten eerst.
Hoe doe je dat? Naar eigen godsvrucht en vermogen, afhankelijk van de context waarin je leeft, de verantwoordelijkheid die je draagt. Hoe en wanneer doe je dat? Veel zal afhangen van je omgeving, van de mensen die je kent en ontmoet. Ook van je karakter, van je persoonlijkheid. Van wat je al dan niet meekreeg in je opvoeding. Woorden wekken, voorbeelden trekken.
Iemand vertelde over haar jeugd in een thuis met veel geweld, verbaal en fysiek. Al heel vroeg voelde ze dit aan als fout. Haar mentale verzet als kind evolueerde in haar volwassen leven naar daadwerkelijke aanpak. Ze verdiepte zich in ‘geweldloos verzet’, volgde workshops en leerde zich een levenshouding aan waarin geweld geen plaats kreeg.
Geweldloos verzet. De term roept bij sommige mensen aversie op. Wolligheid, manipulatie, eerder een zwaktebod dat à la limite nergens toe leidt. Voorzichtigheid met als gevolg inertie, onbeslistheid, passief gedrag.
Geweldloos: zonder geweld te gebruiken of te propageren, zeg Van Dale.
Dit levert geen bijdrage tot verder inzicht.
Geweld dan maar: gebruik van wapens of lichamelijke kracht, opnieuw volgens Van Dale.
Dit brengt ons niet verder.
In het boek van Hans Ausloos staat geweld als volgt gedefinieerd: “elke daad – of het nalaten daarvan – die tot pijn of dood leidt. Als dusdanig begrepen kan geweld zowel verbaal, fysiek, als psychisch zijn”
Iets doen – niets doen.
Met woorden – in daden – mentaal.
Leidt tot pijn of dood.
In deze optiek hoeft geweldloos verzet niet ‘wollig’ of ‘manipulatief’ te zijn. Geweldloos verzet staat voor duidelijkheid in woord en handelen.
Een vriendin ontving in haar huis iemand die ronduit racistische uitspraken deed. Uitspraken die voor haar onaanvaardbaar zijn. Op een zeer rustige én kordate toon gaf ze wederwoord: ‘In dit huis wordt geen racistische taal gesproken. Nooit.’ De man heeft daar nooit meer iets racistisch geformuleerd. Meer zelfs, het heeft hem aan het denken gezet, over zichzelf, over de ander.
Geweldloos verzet. Het kan én moet.
Kunstenaars, schrijvers en dichters inspireren ons ertoe.
Lied tegen de terreur
(T. Dorothee Sölle & M. Mark Joly)
Hoe lang nog gaan wij over straten die de dood heeft geplaveid,
hoelang nog ademen wij gassen van hogerhand voor ons bereid
hoelang nog geven wij slechts wapens aan een kind dat vraagt om brood
hoelang nog is geweld ons heilig wanneer het onze macht vergroot
wij willen zingen van gods vrede de nieuwe stad Jeruzalem
wij zullen zien hoe in uw straten de armen lachend gaan.
Hoe lang marcheren wij op wegen die dood heeft aangelegd
hoe lang nog leren wij te haten een volk dat voor zijn vrijheid vecht
hoelang nog voeren wij een oorlog tegen boeren zonder land
hoelang nog plund’ren wij de aarde geven wij gif aan dier en plant
wij willen zingen van gods vrede de nieuwe stad Jeruzalem
wij zullen minnen in uw poorten de bomen langs de kant.
Hoelang nog blijven wij gehoorzaam aan de planners van dood
hoelang beroven wij de armsten van hun grond en van hun brood
hoelang nog stelen wij de dagen van hun korte levenstijd
hoelang nog zijn wij blind voor liefde is in ons alles haat en nijd
wij willen zingen van gods vrede de nieuwe stad Jeruzalem
wij zullen drinken uit uw bronnen o god gerechtigheid.
Lezing: MATTEÜS 10: 34-36
34 Denk niet dat ik gekomen ben om op aarde vrede te brengen. Ik ben niet gekomen om vrede te brengen, maar het zwaard.
35 Want ik kom een wig drijven tussen een man en zijn vader, tussen een dochter en haar moeder en tussen een schoondochter en haar schoonmoeder; en iemands huisgenoten zullen zijn vijanden zijn!
Inspirerende voorbeelden
Verzet wil iets doen omkeren, wat fout gegroeid is anders gaan zetten. Hoe doe je dat op een geweldloze manier, die niet futloos of mak is? Een kracht die tegen een bestaande kracht en zelfs macht ingaat veroorzaakt wrijving. Des te meer naar mate het jou aangrijpt en de stem of actie effect begint te krijgen. Kijk maar naar het verhaal van Jezus.
De opdracht tot verzet tegen wat onrechtvaardig is, om het rijk Gods tot stand te helpen brengen, behoort tot de opdracht van elke christen, elke gelovige. Hannah Arendt zegt het zo: “Niemand heeft het recht om te gehoorzamen”. Ze bedoelt: om zomaar te gehoorzamen, zonder zelf kritisch na te denken. We moeten het ingebakken probleem onder ogen durven zien, benoemen en tot actie overgaan. Gelukkig is het spectrum aan mogelijkheden grandioos. Wie verrassend uit de hoek kan komen of zijn moment goed kiest, heeft al een voet tussen de deur. Waar zijn onze inspirerende rolmodellen, welke manieren van reageren zijn geweldloos en missen hun effectiviteit niet in onze geschiedenis en tot op vandaag?
Killer Mike, rapper van Return the Jewels zegt in de nasleep van de moord op George Floyd: “Het is je plicht om je eigen huis niet in brand te steken uit woede tegen de vijand. Het is je plicht om je eigen huis te verstevigen zodat je een vluchtoord kunt zijn in tijden van vereniging. Nu is het de tijd om te plannen, een strategie te bedenken en te mobiliseren. We willen het systeem zien afbranden dat systemisch racisme mogelijk maakt”. In DS van dit weekend lees je eenzelfde noodkreet en oproep van jongeren hier uit de Brugse poort die zich geviseerd en gediscrimineerd weten. Ondanks het prachtige werk geeft Mohamed Benhaddou (de oudste broer van…) aan dat hij er moe van wordt om al 10 jaar lang op eigen kosten na zijn werkuren te blijven trekken aan Averroes, een cultureel-pedagogische organisatie die inzet op cultuur, welzijn en sport voor die jongeren. Het zet nu toch heel wat in gang bij het stadsbestuur. Geduld is noodzakelijk bij geweldloos verzet.
De beeldenstorm die zich ontpopt rond het koloniaal verleden, vernielt symbolen van de verheerlijking van daders van plundering en roofbouw op mensen, om een algemeen punt te maken en aandacht te vragen. Het hoeft meestal niet op die manier. Duidelijk en volhoudend zeggen waar het echt op aan komt, vormt een minstens even krachtig instrument en helpt een weg naar de oplossing zien.
Dat wist Anna Politkovskaya, Russische journaliste en mensenrechtenactiviste die 7 jaar lang, ondanks intimidatie en geweld, blootlegde wat in de Tsjetsjeense oorlog gebeurde. Zij bekocht het uiteindelijk met haar leven. Soms loopt het beter af, maar zelden zonder slag of stoot. Veel slachtoffers van mensen als Jeffrey Epstein en Harvey Weinstein dienden klacht in maar werden geïntimideerd en bleven ongehoord. Een grote rechtszaak rond Epstein eindigde in deals die vrijgeleide gaven. Tot een journaliste bleef doorzetten en samen met slachtoffers en rechtsgevoelige onderzoekers en politie uiteindelijk toch een echt proces afdwong, met grote impact, dat het specifieke misbruik een halt toeriep. Of neem nu Florence Nightingale die een ontegensprekelijke waarheid aan het licht bracht: slechts een zesde van de gewonde soldaten stierf aan zijn wonden, de overgrote meerderheid – duizenden soldaten – stierf aan infectieziekten veroorzaakt door een schrijnend gebrek aan hygiëne. De generaals die het rapport ontvingen waren niet blij dat ze al die soldatensterfte zouden kunnen voorkomen, maar ze waren beledigd dat een vrouw hun gezag en kunde in twijfel trok. Pas nadat journalisten er een zaak van maakten in nationale kranten werd de aanpak drastisch omgegooid.
Niets zo effectief,wellicht, als wanneer de underdog met humor een probleem kan belichten, bijvoorbeeld door te imiteren of de rollen om te keren. Dat doet de jonge zwarte Sarah Cooper in Amerika wonderwel door eenvoudigweg de uitspraken van Trump te playbacken. Dat deed Leymah Gbowee die in Liberia onder meer een seksstaking tegen de “war lords” lanceerde die onverwacht snel een bloedige oorlog deed stoppen. Een krachtig protest tegen onderdrukking en geweld van Turkse vrouwen barstte ook recent weer los na een tweet van een vrouw op sociale media “Van mij mag hij buitenshuis werken”. Ze werd gevolgd door vergelijkbare uitspraken als “Mannen moeten hun plaats kennen”. Het zou ook werken, denk ik, om de verkleutering van senioren aan te kaarten. “Heeft (Ber)nardje al zijn groentjes opgegeten vandaag?” Geen mens die zo wil aangesproken worden.
Bijzonder indrukwekkend vond ik het verhaal van Ruth Bader Ginsburg die de strijd aanbond tegen genderdiscriminatie in de VS. Op rijpe leeftijd slaagt ze er eindelijk in om als advocaat aan het werk te gaan. Ze wil de 178 Amerikaanse wetten aanpakken die discrimineren op basis van geslacht – er van uitgaand dat de vrouw alle zorgtaken in het gezin opneemt, bijvoorbeeld. Case na case vecht ze aan om vrouwen te geven waar ze recht op hebben – niets verandert. Tot men haar een zaak voorstelt waarin een man – die zorg draagt voor zijn moeder – slachtoffer wordt van diezelfde wetten. Ze werpt zich op die zaak met hart en ziel en wint ze. Het wordt een precedent, waarna stuk voor stuk de genderdiscriminatie uit heel wat andere wetten geweerd kan worden. In het heetst van de strijd werd haar verweten het hart van de sociale wetten te willen miskennen. Ze liet verstaan dat het omgekeerd was: het zijn de achterhaalde wetten die het hart van de hedendaagse sociale verhoudingen miskennen.
Exact dit soort argumenten hebben de ondertussen 73-jarige Franse theologe Anne Soupa ertoe gebracht om zich recent officieel kandidaat te stellen voor het ambt van aartsbisschop in Lyon. Hoe sereen en goed gemotiveerd dit ook gebeurt, ze zal veel negatieve reacties moeten slikken. Dan hebben we hier in Dominicus op dit moment al een comfortabele manier van genderevenwichtig werken gevonden. Maar we blijven onder de radar natuurlijk en de betoelaging voor de bedienaars van de eredienst gaat systematisch aan ons voorbij. Ook hier is nog veel werk te doen om discriminatie aan te klagen.
Ik ben niet gekomen om vrede te brengen maar het zwaard… Het klinkt als een gewelddadig manifest, maar is eigenlijk een verduidelijking dat wie zich vreedzaam verzet tegen ingebakken gewoontes van de gepriviligieerde macht, groot of klein, op veel weerstand zal stuiten. Gelukkig zijn er mensen als Hannah Arendt die hebben bevestigd en gefundeerd dat kritisch denken gevolgd door actie en waar nodig ongehoorzaamheid een plicht is. Het is niet de boodschap waarmee de meesten van ons zijn opgegroeid.
Lied Om herscholing
Om herscholing in wijsheid bidden wij,
om kennis die tot leven strekt,
om vaardigheid tot vrede
en bekwaamheid tot bevrijding.
Daarom bidden wij om een nieuw gevoel voor taal
in het luisteren naar verdrukten en minderheden.
Dat wij een scherp gehoor ontwikkelen voor de taal
van profeten en bevrijders.
Dat wij diep geraakt en wezenlijk veranderd worden
door de noodroep van de machtelozen,
door het stil protest van alle sprakelozen.
Om een nieuwe kennis van de natuur bidden wij.
Dat wij leren kiezen tussen scheppen of vernielen.
Dat wij de opslagplaatsen van de dood ontmaskeren
en onze strijd niet staken voor een menswaardig leefmilieu.
Om een nieuwe methode van rekenen bidden wij.
Dat wij ons oefenen en bekwamen
in het vermenigvuldigen door te delen.
Dat uitgerekend het gebaar van breken en delen
het teken wordt van overleven.
Dat ooit het Laatste Avondmaal van Jezus
de Eerste Overvloed van allen wordt.
(T. Jan van Opbergen, M. Mark Joly)
Verzet begint niet met grote woorden
(Remco Campert)
Verzet begint niet met grote woorden
maar met kleine daden
zoals storm met zacht geritsel in de tuin
of de kat die de kolder in zijn kop krijgt
zoals brede rivieren
met een kleine bron
verscholen in het woud
zoals een vuurzee
met dezelfde lucifer
die een sigaret aansteekt
zoals liefde met een blik
een aanraking iets dat je opvalt in een stem
jezelf een vraag stellen
daarmee begint verzet
en dan die vraag aan een ander stellen
*
foto’s: Sojourner Truth – Maggy Barankitse
Blijf verbonden met de gemeenschap van Dominicus Gent:
via de nieuwsbrieven: https://www.dominicusgent.be/nieuwsbrief/
via Facebook ( https://www.facebook.com/Dominicus-Gent-324436994242688/)
Abonneer u nu op ons Youtube-kanaal ( https://www.youtube.com/channel/UCBCXMCRb0cNw8Dd3tMc9elQ)
Indien u meent dat voor een bepaald object het auteursrecht van de auteur of zijn/haar erfgenamen, of het recht op afbeelding geschonden werd, neem dan contact op met ons zodat de situatie kan worden rechtgezet.