Viering in Dominicus Gent van zondag 1 mei 2022

Tot slaaf gemaakt…

 
Van harte welkom u allen hier aanwezig en een bijzondere welkom aan de mensen die deze viering volgen via zoom.

Voelt u het ook nog een beetje… die ‘feestvibes’ van vorige week? De voorbije week toverde een herinnering aan vorige zondag zomaar een blije glimlach op mijn gezicht. Ik ben dankbaar voor de energie, de hoop en het vertrouwen die we mogen ervaren om de weg te gaan. Broodnodige energie want er is werk aan de winkel. We beginnen onze 41ste jaargang vandaag op 1 mei, dag van de arbeid. Dag waarop we de invoering van de 8-urige werkweek herdenken, een mijlpaal in de strijd om arbeidsrechten.

Vandaag – 1 mei – willen we het hebben over slavernij’ Slavernij? Is dat niet iets van lang geleden? Iets van voor Christus in Athene en Rome? Of rond het jaar 800 toen de slavenmarkt ontstonden waar Arabieren zwarte Afrikanen massaal verhandelden buiten Afrika. En ja, we kennen de geschiedenis van de slavenhandel met de ontdekking van Amerika (1492). Het hek was toen helemaal van de dam. En in de 16de eeuw brachten Europeanen Afrikaanse slaven naar Europa. Maar … slavernij werd toch wereldwijd afgeschaft? (1863 in Nederland – als één van de laatste landen in Europa).

Slavernij officieel afgeschaft? Officieel, inderdaad. Echter … Amnesty International informeert ons over +/- 40 miljoen mensen die vandaag in een moderne vorm van slavernij leven. Een klein beetje googelen genereert een bloemlezing van bijzonder schrijnende en mensonterende verhalen. Verhalen van mensen die uitgebuit, gekleineerd, misbruikt, mishandeld worden – vandaag, ver weg én hier dicht bij ons. Vreselijke verhalen. Ik word er misselijk van en het besef dat ik er deel aan heb voelt bijzonder pijnlijk.

Werk aan de winkel dus… ook op 1 mei, in deze zondagsviering rond woord een tafel.
Brengen we het licht van Pasen, het licht van hoop en toekomst hier onder ons.

Gij, grote Naam,
Ga mee met ons. Licht op in ons,
Wees vuur en vlam van hoop,
Houd in ons de toekomstmens ten doop.

 
 
Lezing: Leviticus 25: 39

39 De Heer zei tegen Mozes: “Zeg tegen de Israëlieten: Als een Israëliet arm wordt en zichzelf aan één van jullie als slaaf verkoopt, dan mag je hem geen slavenwerk laten doen. 40 Je moet hem als een gehuurde knecht behandelen, of als een vreemdeling. Hij moet tot het Jubeljaar voor je werken. 41 In het Jubeljaar mag hij met zijn gezin bij je weggaan. Dan mag hij teruggaan naar zijn eigen familie. En hij zal de grond terugkrijgen die van hem is geweest. 42 Want jullie zijn allemaal mijn knechten die Ik uit Egypte heb bevrijd. Niemand van jullie mag verkocht worden zoals een slaaf verkocht wordt. 43 Jullie mogen niet hard zijn voor iemand van je eigen volk die slaaf is geworden. Maar jullie moeten ontzag hebben voor Mij. 44 Als je slaven of slavinnen wil hebben, moet je die kopen uit de volken rondom je. 45 Jullie mogen ook de kinderen kopen van de vreemdelingen die bij jullie wonen, als die kinderen in jullie land geboren zijn. Dan zullen zij jullie slaven zijn, jullie eigendom. 46 Jullie mogen hen als erfenis aan jullie kinderen geven, zodat ze dan het eigendom van jullie kinderen worden. Jullie mogen hen voor altijd in dienst houden. Maar voor mensen van je eigen volk mogen jullie niet hard zijn.

 
1 Tot slaaf gemaakten…

Als we een viering willen houden rond slavernij, dan hebben we een probleem. En dat is dat, in tegenstelling tot bijvoorbeeld vluchtelingen, slavernij onzichtbaar is. Het begint al met het woord slaaf. Daar zit geen beweging meer in, daarin zie je de geschiedenis en de verantwoordelijkheid niet van hoe iemand tot slaaf is gemaakt. Vandaar dat men vandaag vraagt om eerder tot slaaf gemaakte te gebruiken in plaats van slaaf. Iemand heeft iemand anders tot slaaf gemaakt, systemen hebben iemand anders geknecht.

Plus: heel die uitbuiting blijft onzichtbaar. Misschien is dat hemd dat ik aanheb wel door een tot slaaf gemaakt meisje in een of andere onzichtbare fabriek gestikt. Weet weet was ze maar tien jaar. Misschien laat de winkelier waar ik mijn boodschappen doe die erkende vluchtelinge wel voor 3 euro per uur kuisen? Dat laatste is een authentiek verhaal, maar ik heb het niet gezien. Vluchtelingen nemen de beslissing om te vluchten, hoe zwaar die ook is en hoe onzeker ook de tocht. Tot slaven gemaakten zitten gevangen, kunnen geen kant op door afhankelijkheid, door dreiging, door geweld. Maar niemand ziet ze… Ze zijn onze blinde vlek. We laten pakjes komen van Amazon, waar werknemers geen tijd krijgen om te plassen, om uit te blazen, om vakbond op te richten, opgejaagd worden door constante monitoring van hun tijd en snelheid. Ja, dan kan je die mensen ook geen werknemers meer noemen, maar uitgebuiten. Maar de pakjes vertellen dit schrijnende verhaal niet…

We zien die blinde vlek ook in de bijbel. Ik weet het, het was een andere tijd, een tijd toen alle culturen leefden van slavernij. Slaven waren alomtegenwoordig, ook in Israël. Israël maakt een serieuze tegemoetkoming door onderscheid te maken tussen eigen mensen en vreemdelingen. Als een joodse mens schulden had, dan kon die de schulden afkopen door een tijd slaaf te worden van de schuldeiser. Maar de eigenaar kon die tijdelijke slaaf niet als bezit beschouwen, niet doorverkopen bijvoorbeeld, en zeker na zes jaar werd die weer een vrij mens. Maar dat gold niet voor tot slaaf gemaakten uit het buitenland. U hoorde het in Leviticus: heb je slaven of slavinnen nodig, koop ze in het buitenland.

En toch is dat de centrale boodschap in het oude Testament: vergeet het niet, jullie waren ooit slaaf in Egypte, en ik heb jullie vrijgemaakt… Hoe dubbel…

En het is niet gedaan, die onzichtbaarheid. Ook de doorwerking in latere generaties is zo weinig zichtbaar. Natuurlijk zegt iedereen dat hij niets heeft tegen zwarte mensen, maar de systematische uitsluiting waar ze mee te maken krijgen, die zien wij niet. Natuurlijk zijn wij tegen de massale uitbuiting van grondstoffen door mega-firma’s, natuurlijk zijn wij dat, maar ondertussen gebruiken we wel die stoffen in onze gsm’s en computers en auto’s.

Kunnen we iets anders? Ik weet het niet. Ik heb u gezegd dat we een probleem hebben. We kunnen aanklagen zoals de profeten, en de zwaksten benoemen. Ik trek mij op aan een aantal ongelooflijke tegenstemmen in de Bijbel. De profeten spreken voortduren over weduwen, wezen en vreemdelingen, dat zijn de categorieën mensen waar Jahweh een streep trekt: als die slecht behandeld worden, is er geen sprake meer van een rechtvaardige maatschappij. En de ergste tot slaaf gemaakten waren net die mensen uit het buitenland. Oorlogsbuit zijn ze, of naamloos gekocht en verkocht, of doorgegeven als erfenis aan de kinderen. Wel, hier trekken de profeten een streep. Vergeet het niet, jullie waren ooit zelf in die ontmenselijking, in die gevangenis. En ik heb jullie eruit geleid. Dat is een tegenstem die toen klonk, soms tot en met levensgevaar voor de profeten zelf. Maar het is een stem die vandaag nog klinkt, en luider moet klinken dan ooit. Het kan niet dat mensen gebruikt en misbruikt worden, dat ze verhandeld worden, op straat gezet als ze niets meer waard zijn, in armoe afhankelijk worden, overgeleverd worden, en in een situatie belanden die hen letterlijk opsluit.

Ik trek mij op aan de woorden van Jezus, als hij zegt: ik noem u geen dienaars meer, maar u noem ik vrienden. Nu pas begin ik iets van die uitspraak te begrijpen. Tegen het hele maatschappelijke bestel in zegt hij dat: de mensen die niets waard zijn, behalve het geld dat ze opbrengen, die onzichtbaren, die naamlozen, die noemt hij zijn vrienden. Hoe confronterend voor de rest van zijn joodse gemeenschap…

Ik trek mij op aan de woorden van Paulus in Galaten 3:28: “Gij allen die in Christus zijt gedoopt, zijt met Christus bekleed. Er is geen jood of heiden meer, er is geen slaaf of vrije, er is geen man of vrouw; allen tezamen zijt gij één persoon in Jezus Christus.” Ik heb Paulus altijd dubbel gevonden in zijn houding, maar enige uitleg van specialist Dani Leroy helpt om daar wat klaarheid in te scheppen: de ergste brief in dit verband, de Efezebrief, is niet van Paulus maar van veel later. En toen was daar al weer de aanvaarding van slavernij in binnengedrongen. Paulus gebruikt slaaf ook als beeld voor iemand die vast zit in de “Wet”, of wat volgens hem “zonde” is.

Ik trek mij op aan de groeiende stem van tot slaaf gemaakten overal ter wereld, van henzelf of van hun kinderen en kleinkinderen, hun brandende vraag om de blinde vlek uit onze ogen te wrijven, hun luide roep om gezien en gehoord te worden. Het is een profetisch protest.

2

In the world, but don’t know the world…

We zongen dat wij mogen zijn: “wachters op de muren, geroepen om het zwijgen te verbreken, een klein begin van opstanding.”

Het woord ‘wachters’ zou ons op het verkeerde been kunnen zetten nl. ‘wachten’ tot er iets gebeurt, wachten op het goede moment om actie te ondernemen, wachten … In het lied wordt het snel duidelijk dat dit niet de bedoeling kan zijn. Zien én handelen. Of misschien nog duidelijker: ‘a stitch in time saves nine’, spreekwoord dat de Ghanese kunstenaar El Anatsui hanteert. “Een steek in de tijd bespaart negen”: klinkt minder goed in het Nederlands maar doet niets af van de betekenis. Het is beter om een probleem snel op te lossen om op de lange termijn werk en tijd te besparen. Niet wachten tot morgen, maar vandaag al het zwijgen doorbreken. Want we wéten wat er gaande is, de slavernij vandaag is gedocumenteerd, de mensonterende toestanden waarin mensen wereldwijd werken zijn gekend. We kunnen het niet ‘niet weten’. Maar hoe beginnen we aan dat ‘klein begin van opstanding’ …

Ik laat u kennis maken met El Anatsui, Ghanese beeldhouwer, °1944 – leeft in Nigeria. Het Stedelijk Museum Amsterdam verwierf in 2021 een monumentaal werk van deze kunstenaar.
In the World But Don’t Know the World uit 2009 van ruim 5 bij 10 meter.
Een gigantisch groot werk dus.

Een eerste vraag is: wat zie ik? Een groot doek, een barok wandtapijt in veel verschillende texturen? Het lijken soepel vallende materialen te zijn. De plooien en vouwen zouden op zijde of tule kunnen wijzen? De geblokte structuur links in de cirkel en rechts rood/goud lijkt van een bijzondere weeftechniek? Textiel van een buitengewoon niveau?
Wat zie ik nog? Een doek in bijzonder mooie kleuren: aarde, goud, geel, rood. Een verrassend mooi kleurenpalet.

Ik laat u een ander werk zien van El Anatsui dat ik zag in 2019. Even groots, kleurrijk, vloeiend als het vorige werk (andere omstandigheden, foto minder geslaagd). Ik werd geraakt: de grootte, de kleurenpracht. En al helemaal toen ik dichterbij kwam.

Want wat blijkt: Anatsui gebruikt afval – wegwerpmateriaal. Flessendoppen en verpakkingen zijn met kleine koperen haakjes aan elkaar gezet totdat metershoge sculpturen ontstaan.

Anatsui brengt een verbinding tot stand met de mensen die deze materialen ooit hebben aangeraakt. De flessendoppen dragen verhalen in zich mee over handel, slavernij, consumentisme en het milieu. Ze staan voor eeuwenlange culturele uitwisselingen; bier komt uit Egypte en het Midden-Oosten, jenever uit Engeland, rum van de West-Indische plantages, ooit verwerkt door tot slaaf gemaakten afkomstig uit het thuisland van El Anatsui. Alcohol speelt in de Afrikaanse cultuur een grote en ambivalente rol: als genotmiddel, als economische factor, als teken van uitbuiting en verslaving en als metafoor voor culturele, economische en koloniale uitwisseling, onderdrukking en machtsverhoudingen. Alcohol werd gebruikt als ruilmiddel voor de slavernij en daarmee zegt het kunstwerk iets over hoe de geschiedenis van Afrika, Europa en Amerika verbonden is.
De werken van El Anatsui gaan over verandering en culturele verbindingen. Letterlijk verandering omdat flessendoppen een nieuwe gedaante krijgen in een wandsculptuur. Hij laat zien dat je iets moois kan maken van ‘lelijke’ materialen. Niets heeft een vaste vorm in de wereld, alles kan veranderen.
Werk van Anatsui van dichtbij bekijken is een overweldigende ervaring: de schoonheid van het werk én de aanzet tot nadenken over milieu, werk, geschiedenis …
 

 

 

Blijf verbonden met de gemeenschap van Dominicus Gent:
via de nieuwsbrieven: https://www.dominicusgent.be/nieuwsbrief/
via Facebook ( https://www.facebook.com/Dominicus-Gent-324436994242688/)
Abonneer u nu op ons nieuw online platform: http://Bijlichten.be

Indien u meent dat voor een bepaald object het auteursrecht van de auteur of zijn/haar erfgenamen, of het recht op afbeelding geschonden werd, neem dan contact op met ons zodat de situatie kan worden rechtgezet.