Over Verlichting…

Dominicus Gent

Viering van zondag 6 januari 2019

Over Verlichting….

 

Goedemorgen en allemaal hartelijk welkom in deze viering.
Vanuit de voorgangersploeg mag ik jullie een vreugdevol en gelukkig 2019 toewensen. Mogen de vernieuwing en de timmerwerken aan onze kerk model staan voor ons verder timmeren en verbouwen van onze samenleving en van onze harten richting: vrede op aarde.

Ook vandaag en dit nieuwe jaar stellen we ons onder het licht van de Paaskaars. Opdat we wandelen in de aanwezigheid van de man Jezus die Vredevorst is. Aansteken van de Paaskaars

En bij ‘licht’ willen we vandaag stilstaan. Althans bij het licht van de Verlichting.
Het begrip ‘Verlichting’ is vandaag heel populair in media en politiek. Van links tot rechts verwijzen heel wat politici en opiniemakers naar ‘de Verlichting’ als de basis van ‘de normen en waarden van onze samenleving’. Deze verwijzing speelt een belangrijke rol in het vormen van opvattingen en voorstellingen, in de wijze waarop onze blik gericht wordt naar onszelf en naar anderen. De verlichting wordt vooral gretig bovengehaald als er verwezen wordt naar de islam. Die zou in tegenstelling tot ons geen Verlichting kennen.
Is dat wel zo? Is de Verlichting zo exclusief westers?

Die vragen behartigen we vandaag en volgende week. Vandaag willen we het concept ‘Verlichting’ kort toelichten en opentrekken naar andere culturen, volgende weken wordt gekeken naar de ingrijpende gevolgen van de Verlichting op de godsdienst en de geloofsbeleving van mensen.

We zingen deze viering open met een gebed om licht. Want alles zal zwichten en verwaaien wat op het licht niet is geijkt.


1

Alles zal zwichten en verwaaien wat op het licht niet is geijkt.
Taal zal alleen verwoesting zaaien, en van ons doen geen daad beklijft…

Als je onder het `licht’ hier de rede verstaat, dan zitten we met die woorden recht in de filosofie van de Verlichting. Waar komen we dit licht vandaag – en historisch – tegen?

In ‘Sapere Audere’ oftewel ‘durven denken’: het motto dat voor een universiteit vandaag vanzelfsprekend klinkt. Toch is het dat nooit echt. Op zich niet: want het is geen gemakkelijke weg om zelf theoretisch en praktisch te doorgronden waar het ware, het schone en het goede te vinden zijn en hoe we daaraan kunnen bijdragen. Je weet niet waarheen die weg jou brengt en mensen hebben angst voor onzekerheid. Ook maatschappelijk ligt het niet eenvoudig: wie zelfstandig denkt en de populistische of partij-stem tegenspreekt mag tegenstand verwachten.

Het motto staat er: niet als een blazoen om op te poetsen maar als een opdracht waarmee jong en oud de wereld worden ingestuurd. In diezelfde lijn roept Dominicus op tot een kritische lezing van de bijbel, tot authentiek zoeken naar waar de traditie echt voor staat en wat ze voor ons vandaag kan betekenen, hoe we ze kunnen en willen verderzetten. Bij zo’n moeilijke opdracht is het een enorme steun omringd te zijn door een gemeenschap, die zich – toch in principe – achter die boodschap schaart. Verlicht. Hoe past het woord Verlichting bij een opdracht die juist extra zwaar is? Het heeft te maken met helder kijken natuurlijk, maar ook met het resultaat: door met open ogen waarachtig in de wereld te kunnen staan valt een juk van de schouders, een kramp ebt weg bij het ontmaskeren van valse goden..

Dat dit kan vandaag zonder inquisitie te moeten vrezen is niet vanzelfsprekend. We zijn schatplichtig aan een geschiedenis, aan mensen die dit met hun verstand, en met bloed zweet en tranen hebben bevochten – vaak letterlijk. Het gevecht voor een authentiek leven dat zich los van gevestigde autoriteit kan ontwikkelen kost moeite.

Zelfstandig denken, het eigen geweten volgen, is de opdracht, maar dat betekent natuurlijk niet dat je het alleen moet doen; en al helemaal niet dat jijzelf en niemand anders de waarheid in pacht zou hebben. We worden uitgenodigd om eigen denken en zoeken tegen het licht te houden, ons te laten aanspreken en te laten oproepen door het voorbeeld van anderen. Het zoeken wordt erdoor bevrucht en het bevrucht tegelijk ook ander denken, de eenzaamheid van het unieke inzicht wordt minder, de kracht om weerstand te bieden aan het established denken groter. Het wordt er ook allemaal veel plezanter door. Hoe ging dat dan historisch?

Volgens de Franse geschiedschrijving is de Verlichting te situeren tussen 1715, het jaar dat Louis de 14de stierf, en 1789 de Franse revolutie die mede dankzij de Verlichting tot stand kwam (een beetje als een gele hesjes-beweging waarna alles anders werd). Internationaal legt men het begin bij de wetenschappelijke revolutie van 1620, een nieuwe tijd waarin onder meer het werk van Copernicus (over de banen van de aarde rond de zon) mag gedrukt en uitgegeven worden. Filosofen van toen verspreiden hun ideeëngoed op meetings van wetenschappelijke academies, vrijmetselaarsloges, literaire salons, koffiehuizen (zoals we er hier straks ook een hebben) gedrukte boeken en pamfletten (de sociale media van vandaag, zeg maar). De Verlichting benadrukt de rede als toonaangevend gezag, als het middel om de waarheid te vinden, terwijl men werkt aan idealen als vrijheid, vooruitgang, verdraagzaamheid, broederlijkheid, scheiding van staat en kerk, rechten van de mens. Logisch denken werd bestudeerd en uitgebouwd, net als de wiskunde natuurlijk.

Er werd ook hevig gedebatteerd over de manier van denken en de beperkingen die ze met zich mee bracht. Wat kan ik weten? Rationele filosofen uit de vroegere periode, zoals Descartes, hanteerden nog een dualistisch beeld van geest (mind) en materie (matter), ziel en lichaam zeg maar. Hij probeert nog om het nieuwe redeneren te verzoenen met de traditionele systemen van macht en geloof. Een volgende groep filosofen, waaronder Spinoza, engageerden zich in de meer radicale Verlichting. Zij aanvaardden geen andere verklaring dan die gebaseerd op de rede. Een standpunt dat bijna automatisch moest leiden tot determinatie, atheïsme en fatalisme. In Engeland werd dan weer het empirisme ontwikkeld waarbij niet het abstracte redeneren maar de waarneming van de wereld aan de grondslag lag van nieuwe kennis. In Duitsland dreef men de autonomie van de redenering minder ver door. Immanuel Kant zag voorwaarden en grenzen aan de menselijke kennis en kon zo een basis van praktische en theoretische moraal en esthetisch redeneren formuleren gebaseerd op universele, logische wetten. De ideeën werden opgepikt door succesvolle staatshoofden – waaronder Catharina de Grote van Rusland – en zijn ook terug te vinden in de Amerikaanse grondwet…

Zoals Antoinette al aangaf proberen politici dichter bij huis dit gedachtengoed van de Verlichting vandaag als exclusief blank –Westers te claimen. VUB-rector, Caroline Pauwels, schreef een essay dat hierop reageert. Voor haar vormt de Verlichtingstraditie met als pijlers de rede, de wetenschappen, het humanisme en het possibilisme (het geloof in vooruitgang en het zien van de mogelijkheden in deze wereld) de beste basis om duurzaam het hoofd te bieden aan een existentiële crisis. Dat geldt zeker niet louter voor onze cultuur: er wordt universeel mee gewerkt. Binnen Dominicus benaderen we de wereld en onze geloofstradities op natuurlijke wijze vanuit die pijlers. We herkennen die benadering evengoed bij verlichte andersdenkenden in de buurt of ver van hier. Het is iets wat ons verbindt en dialoog haalbaar en wenselijk maakt. We halen hier kort enkele bekende voorbeelden aan.

· In het verleden hebben we al gevierd rond Karen Armstrong, die haar wijsheid aanvankelijk zocht in de schoot van de officiële kerk, maar het kloosterleven verstikkend vond zonder ruimte voor eigen denken. Weg van het klooster stortte ze zich op de studie van de bronnen van haar eigen godsdienst en zocht vervolgens naar de doorsnede van alle godsdiensten wat haar leidde tot de charter of compassion.
· En we hadden het over Judea Pearl, Joodse computerwetenschapper die erin slaagde om na de moord op zijn zoon samen met een imam uit die streek rond te trekken om in scholen verdraagzaamheid te prediken. Hij blijft verknocht aan de redelijkheid en de schoonheid van de binaire logica. In 2018 gaf hij nog een bestseller uit: de `Book of why’ over de nieuwe wetenschap van oorzaak en gevolg.
· Ik ontving deze week een kerstkaart van Maggy Barankitse. In 2019 bestaat Maison Shalom 25 jaar. Weliswaar werkt ze niet langer in Burundi waar een corrupt regime dodelijk bleek, maar in Rwanda waar ze nu midden de vluchtelingen werkt. Met trots laat ze zien hoe een groep weeskinderen van de begindagen vandaag een diploma behaalden: goed voorbereid om zelfstandig denkend de wereld in te trekken.

Stuk voor stuk gaat het om mensen die de verantwoordelijkheid namen om zelf op zoek te gaan naar waar het om te doen is en die tot een leven veranderende openbaring kwamen. En zo werd lijden even opgeschort en draagden ze het samen….

 

2

Lezing: Matteüs 2,1-12

Toen dan Jezus te Betlehem in Juda geboren was ten tijde van koning Herodes, kwamen er te Jeruzalem Wijzen uit het oosten en vroegen: “Waar is de pasgeboren koning der Joden? Want wij hebben zijn ster in het oosten gezien en zijn gekomen om Hem onze hulde te brengen.” Toen koning Herodes dit hoorde, werd hij verontrust en heel Jeruzalem met hem. Hij riep alle hogepriesters en schriftgeleerden van het volk bijeen en legde hun de vraag voor, waar Christus moest geboren worden. Zij antwoordden hem: “Te Betlehem in Juda. Zo immers staat er geschreven bij de profeet: 

En gij, Betlehem, landstreek van Juda,
gij zijt volstrekt niet de geringste
onder de leiders van Juda,
want uit u zal een leidsman tevoorschijn treden,
die herder zal zijn over mijn volk Israël.”

Toen ontbood Herodes in het geheim de Wijzen en vroeg hun nauwkeurig naar de tijd waarop de ster verschenen was. Daarop zond hij hen naar Betlehem met de opdracht: “Gaat een zorgvuldig onderzoek instellen naar dat Kind en wanneer gij het gevonden hebt, bericht het mij dan, opdat ook ik het hulde kan gaan brengen.” Na de koning aangehoord te hebben vertrokken zij. En zie, de ster die zij in het oosten gezien hadden, ging voor hen uit totdat zij boven de plaats waar het Kind zich bevond stil bleef staan. Op het zien van de ster werden zij vervuld van overgrote vreugde. Zij gingen het huis binnen, zagen er het Kind met zijn moeder Maria en op hun knieën neer vallend betuigden zij het hun hulde. Zij haalden hun schatten te voorschijn en boden het geschenken aan: goud, wierook en mirre. En in een droom van Godswege gewaarschuwd niet meer naar Herodes terug te keren, vertrokken zij langs een andere weg naar hun land.

 

2 Vlucht naar Egypte

De wijzen zijn zoekers, ze gaan op weg.

Ze verlaten land en comfort, gewoonte en het gemak van hun vertrouwde zienswijzen, van hun ideologische zekerheden….. voor een avontuurlijke tocht, niet wetend waarheen. Waarheen? Tot waar de ster hen brengt.

Iets veel sterker dan henzelf, een diep verlangen, generaties lang doorgegeven en gekneed, trekt hen naar onbekend terrein en voert hen doorheen de duistere nacht.

Een belofte die neergelegd werd in woorden van verwachting en bewaard in het uitzien naar een koning. Wat is dan toch die verwachting van een ‘koning der Joden’? waarnaar zelfs de verre vreemden op zoek zijn?
Voor de joodse luisteraar is het antwoord op die vraag meteen duidelijk. Het is de hoop op een gezegend leider die de samenleving organiseert op grond van de Thora, op basis van die grondwet van vrijheid en gelijkheid. Een samenleving waarin de zorg voor de weduwe en de wees, de zwaksten beoefend wordt en de gastvrijheid voor de vreemdeling heilig is.

Op hun tocht kloppen de wijzen eerst aan bij koning Herodes in Jeruzalem. Zijn paleis lijkt de meest voor de hand liggende plaats om een koningskind aan te treffen.
Niet dus, de evidente vindplaats, de gevestigde waarden van macht en establishment blijken een bedrieglijke en gevaarlijke valkuil te zijn. Geen plaats van nieuw leven of toekomst.

Ze moeten zich heroriënteren en opnieuw de ster zoeken die hen kan leiden. Met zo mogelijk nog minder houvast, nog minder referenties, opnieuw op weg.
Tussen Jeruzalem en Bethlehem zich losmaken van vooropgestelde en ingekleurde verwachtingen om te kunnen ontdekken wat het licht wil tonen.

En op die weg worden ze klaar gemaakt om in ontzag en bewondering het nieuwe leven te zien en zich in dienst te stellen van die toekomst, van een volkomen nieuw paradigma. Ze knielen en halen hun schatten te voorschijn die zij schenken.

De eerder gemaakte afspraak met de gezagvoerders van dienst behoort tot een definitief afgesloten verleden. Ze keren niet terug langs Jeruzalem, ze nemen een andere weg en gaan terug naar hun land. Eliot laat hen zijn beroemd gedicht van The three Magi besluiten met de overweging : Wij keerden terug naar ons land, onze koninkrijken, maar voelden ons niet meer thuis in de oude orde, tussen vreemde mensen die hun goden omklemmen.

Dit verhaal waarin we de spirituele weg van mensen en volken kunnen lezen, heeft in de loop van vele eeuwen geleid tot heel vrolijke en kleurrijke gebruiken.
De Westers-christelijke traditie heeft van een niet nader genoemd aantal wijzen in het evangelie volgens Matteüs, er drie van gemaakt en hen namen en ook een leeftijd gegeven: Gaspar, Melchior, en Balthazar. Respectievelijk 20, 40 en 60 jaar jong. De traditie heeft hen ook een huidskleur en grond van herkomst gegeven: Gaspar een jonge Afrikaan, Melchior een oude Europeaan en Balthazar een zwarte Aziaat.
En zo staan zij voor de toenmalig gekende continenten en volkeren, voor de diverse culturen en tradities waarin zoekers op weg gaan en licht en waarheid mogen ontdekken. Zo werden ze ook getuigen van de universaliteit van het christendom.

Bij die universaliteit willen we vandaag aansluiten. En enkele wijze zoekers van vreemden bodem een naam en een gezicht geven.

Als eerste wil ik u voorstellen: Vandana Shiva, Indische ecofeministe en hindoe. Vandana Shiva is doctor in de kwantumfysica. Ze verricht diepgaand onderzoek naar milieubeleid, wetenschap en technologie. Ze is een boegbeeld voor al wie begaan is met organische landbouw, voedsel, biodiversiteit, biotechnologie en genetische manipulatie. De voorbije jaren trekt ze volgens de principes van Satyagraha, de burgerlijke ongehoorzaamheid in het spoor van Ghandi, internationaal de kar in de strijd voor het recht van boeren om zaden te delen en te vermenigvuldigen. Een recht dat door allerlei regelgeving (ook in Europa) wordt aangevochten. Een strijd onder meer tegen multinationals als Monsanto.
In een interview met Alma De Walssche van het tijdschrift MO zegt ze:
Tegenwoordig bestempel ik industriële, door grote agro-industrie gedreven landbouw als onverantwoordelijke en onwetende landbouw omdat die de processen waarmee de landbouw werkt, negeert.
De waarde die het systeem aandrijft, is hebzucht. De eerste waarde die we daar tegenover moeten stellen en opnieuw moeten cultiveren, is solidariteit en medeleven.
De tweede belangrijke waarde is coöperatie in plaats van de concurrentie die men ons altijd heeft voorgehouden.
Een derde aspect is de waarde van verbondenheid. De wereld draait op onderlinge verbondenheid.
Vananda Shiva is een hartstochtelijk zoeker naar heil voor de hele wereld. Ze handelt vanuit het diep besef dat er toekomst is voor onze planeet, enkel wanneer het meest kwetsbare leven beschermd en verzorgd wordt. En daardoor is zij niet langer thuis in de oude orde waar mensen hun goden omklemmen.

Dit laatste geldt minstens evenzeer voor Amina Wadud.
Ze is zwart, moslima, feministe en hoogleraar aan de Amerikaanse universiteit van de Commonwealth in Virginia. Ze publiceerde ondermeer: De Koran en de vrouw, herlezing van een heilige tekst vanuit een vrouwelijk perspectief.
Amina Wadud meent dat niet de koran zelf leidt tot verstarring en een negatief vrouwbeeld, tot onderdrukking van vrouwen en tot hun achtergestelde positie maar wel de patriarchale koranexegese. Hervorming van de islam moet dan ook vooral gezocht worden in heronderzoek en herinterpretatie van de bronnen van de islam, waarvan de koran veruit de belangrijkste is. Wadud verzet zich met klem tegen het huidige rollenpatroon. Ze doet dit juist vanuit een sterke religieuze betrokkenheid. De koran is voor haar een leidraad in de strijd tegen vrouwenonderdrukking.
Voor Allah zijn de man en vrouw gelijk. Het maakt dus niet uit of een man of een vrouw het gebed leidt en wie waar staat tijdens het gebed.
En deze overtuiging onderbouwt ze niet alleen met wetenschappelijke studies en vorming maar past ze ook daadwerkelijk toe als voorganger in het gebed in de moskee. Nu reist ze de hele wereld rond om emancipatieprocessen op gang te trekken en de strijd tegen genderongelijkheid in de moslimwereld te ondersteunen.
Ik had het geluk de voorbije jaren beide wijze vrouwen te ontmoeten. Ze zijn niet alleen heel eenvoudig toegankelijk en bezielend maar ook enorm grappig.
Waar zoveel daadkrachtige wijsheid oplicht, zou dat geen openbaring zijn?

 

Tafeldienst 
We gaan aan tafel
En we bidden
hoe te gaan in deze wereld ?
In hoop – gevestigd op een stem die richting geeft en verenigt
en in herinnering – van wat ons al eens is aangezegd en voorgedaan
Zo roepen wij tot jou, Levende,
en stemmen ons op jou af
Wees gezegend
jij die licht en leven bent
voorbij de schaduw van dood
Levenslicht, Naam boven ons uit
Aansteken van de kaarsjes voor de overledenen
Gezegend jij om mensen die jouw weg durven gaan
om zovelen die moed putten uit wat hen is aangezegd
Gezegend om Jezus in wiens naam wij hier aanwezig zijn.
Zijn levensverhaal werd opgetekend als een strijd van licht tegen duisternis van begin af aan.

Mogen wij onze traditie en de grote wereld waarin wij leven blijven benaderen
met geheel ons hart, geheel ons verstand en al onze krachten; weten dat ook anderen er met hart en ziel aan werken; elkaar steeds beter verstaan en daarin diepe vrede vinden.

 

Slotoverweging 

Het 2011 boek van Karen Armstrong ‘Twaalf stappen naar een mededogend leven’, begint met het advies `Leer over compassie’. Karen roept duidelijk niet op om vooral mededogen te voelen. Zij geeft mee dat emotie zonder redelijkheid en verantwoordelijkheid ons niet naar de gewenste plek brengt. Bijleren over compassie betekent: eraan werken met alle middelen van zowel het verstand als het hart. Iets analoogs ziet zij gelden voor de religieuze ervaring, een domein waarin sterke meningen vaak gebouwd zijn op een zwak begrip.

Na veel studie, ontmoetingen en ervaringen gedeeld te hebben eindigt het boek met een boodschap. We moeten van compassie dringend (weer) een heldere, lichtgevende en dynamische kracht maken in onze gepolariseerde wereld. Geworteld in een onderbouwde vastberadenheid om egoïsme (zelfzucht) te overstijgen, kan compassie politieke en religieuze grenzen doorbreken. Geboren uit een diepe onderlinge afhankelijkheid, is mededogen essentieel voor menselijke relaties. Het is voor haar ook de weg naar Verlichting, en onontbeerlijk voor de schepping van een rechtvaardige economie en een vredevolle wereldwijde gemeenschap.

*

foto: Amina Wadud