Kunst en herinnering – in coronatijden

Dominicus Gent

Viering van zondag 10 mei 2020 – in coronatijden

Herinnering en kunst : de ervaring van religieuze bevrijdende dynamiek

Een derde overweging in de reeks ‘Herinneren. Hoe omgaan met geschiedenis’.

 

Lente 2020 in coronatijden

Hoe zal deze periode de geschiedenis ingaan? Hoe zullen we ons de vele weken van lockdown herinneren? Zal het in ons geheugen gegrift blijven: de online vieringen van de Goede Week en Pasen in ons kot; de wandeling op Beloken Pasen in ons kot; de uitvaart van vrienden en geliefden in ons kot; zondag–Moederdag in ons kot (wel met 4 maar wie kies je dan?).

Ons kot biedt ook nieuwe kansen en perspectieven: contacten worden hernieuwd en versterkt, de straat mag een warme buurt worden, mensen dragen zorg voor elkaar.

Anderen zien de toekomst met bange ogen tegemoet. Kwetsbare mensen en gezinnen in precaire omstandigheden durven nauwelijks denken aan de dag van morgen. Voor sommigen is elke nieuwe dag een grotere kwelling.

Er zullen bladzijden vol geschreven worden over dit coronatijdperk. Beschouwingen vanuit sociale, politieke, economische hoek. Nu reeds verschijnen dagelijks meningen en gedachten over wat is en wat komen zal. Filosofen, psychologen en andere -ogen hebben er een dagtaak aan. Meningen en gedachten, zoveel als er mensen zijn. En in velen van ons schuilt – onvermoed –  zelfs een deskundig viroloog mét … een mening!


Coronatijden voor de kunstenaar   

Maar wat zal de kunstenaar aanvangen met deze gegeven tijd? Groeit in haar/zijn kot de aanzet voor nieuw werk? Ontstaat hier en nu, in lockdown, nieuwe inspiratie voor schrijver, performer, beeldend kunstenaar?

De (kunst)geschiedenis beantwoordt deze vragen alvast positief. Alles wat mensen overkomt aan rampen, ziekte, oorlog vindt de weg naar artistieke expressie. Alles wat mensen overkomt, ook aan lief en leed.

De voorbije weken werd meer dan eens gerefereerd aan de vernietigende pestepidemie van de 14de eeuw. De roman van Camus staat vandaag in de lijst van meest gelezen boeken.

In de vorige eeuw was de uitbraak van het HIV-virus, met AIDS als gevolg, de aanleiding tot activisme in de kunst. Kunst werd ingezet als verzet tegen het beleid maar ook als bewustmaking rond HIV en AiDS. Veel kunstenaars maakten werk ter nagedachtenis van dierbare overledenen.

(Sternefall, Catalogue de l’exposition du Grand Palais, Paris, 2007)


De herinnering aan de oorlog: Anselm Kiefer…

Elk jaar opnieuw herdenken we in de maand mei het einde van WOII. In Nederland werd op 4 en 5 mei jl. 75 jaar bevrijding gevierd, weliswaar in corona-modus maar toch. Bezetters en slachtoffers herdenken vijf jaar oorlog. Bezetters en slachtoffers, én vele generaties nakomelingen, moeten leven met de herinnering aan een ingrijpende en mensonterende tijd. Hoe ga je daar mee om? Hoe verwerk je dit? Hoe pak je de draad weer op en leef je je leven?

Veel, heel veel kunst – wereldwijd – vindt haar oorsprong in dit thema. Hele musea zijn eraan gewijd. Aangrijpende uitbeelding en verbeelding van oorlog, geweld, gruwel. Soms als aanklacht, soms als protest. Vaak is deze kunstuiting tevens een vorm van verwerking. Therapeutisch.

Anselm Kiefer, beeldend kunstenaar geboren in Duitsland in 1945, tijdens de laatste dagen van de Tweede Wereldoorlog. Al op jonge leeftijd weegt de recente geschiedenis van zijn land zwaar op hem. Hij worstelt met de geschiedenis van zijn vaderland en hij kiest ervoor om dat nationaal- socialistisch verleden op te nemen. Hij wil er iets mee doen, ermee vechten, de confrontatie aangaan. Waar zijn eigen generatie en de generatie van zijn ouders vooral dat verleden doodzwijgen en negeren, gaat hij ermee aan de slag. En hij is niet bang om te choqueren. In de jaren zeventig trok hij het legeruniform van zijn vader aan en trok naar zwaarbeladen plaatsen in Duitsland. Daar bracht hij de Hitlergroet uit. In deze performance wenste hij zijn landgenoten te confronteren met hun gezamenlijk oorlogsverleden.

Hij stelt zich de vraag : Wat kan ik me herinneren? Wat moet ik me herinneren?

Kiefers werk, zijn schilderijen, sculpturen en installaties zijn groot, monumentaal, imponerend. In zijn schilderijen gaat hij zeer pasteus te werk met lijm, verf, gomlak. Allerlei organisch materiaal, lood, gips, enz. verwerkt hij op groot doek. Materiaal dat vaak vervreemdend werkt. En toch.

Zijn werk laat ook herkenning en aantrekking toe. In de vaak grijze, sombere werken zit gevecht en opstand, boosheid en ook verdriet vervat. Maar in alle somberheid van de geschiedenis waarmee Kiefer dit gevecht aangaat, zit ook die sprankel hoop. Een kiem van leven.

Confrontatie met geschiedenis laat nieuw – ander? – leven toe.

 


Kiefer en Jesaja

1
Het jodendom en zeker de joodse godsdienst hebben als wezenskenmerk ‘herinnering’
. Christenen zijn daar schatplichtig aan. Onze feestdagen, jaarkring, centrale teksten verbinden de herinnering aan woorden en daden van Jezus met heilgebeurtenissen in de geschiedenis van het Joodse volk.
Het gaat om meer dan nostalgie.
Het verleden wordt aanwezig gesteld in het nu.
Of scherper: het verleden ís het nu op het moment dat we het ons her-inneren, het als het ware opnieuw ervaren.
En, op het scherpst van de snee: het verleden her-inneren in het nu opent een toekomst die te doen is, te doen staat, precies omwille van de ervaring van verbondenheid en het appèl dat daarvan uitgaat.

2
De Duitse kunstenaar Anselm Kiefer maakte een monumentaal kunstwerk dat hij VolkszählungVolkstelling– doopte. Het bestaat uit zware metalen rekken van wel drie meter hoog, overvol gestouwd met loden boeken en mappen. Hier en daar zie je uitgezakte, gekreukte loden bladeren. Op één plaats poogt een onooglijke verroeste wig een opening tussen 2 loden boeken te krijgen. De rekken zijn opgesteld in een vierkant met een opening aan één zijde. Centraal staat een hexagonaal glazen voorwerp.

We laten de diverse betekenislagen met betrekking tot het centraal glazen voorwerp, lood, alchemie en de schatplichtigheid aan eerdere kunstenaars naast ons liggen en focussen op het bijschrift dat een verbinding maakt met het boek Jesaja.

Trümmer sind an sich Zukunft. Weil alles, was ist, vergeht. Es gibt dieses wunderbare Kapitel bei Jesaja, in dem es heißt: über euren Städten wird Gras wachsen. Dieser Spruch hat mich immer fasziniert, schon als Kind. Diese Poesie, die Tatsache, dass man beides zugleich sieht. Jesaja sieht die Stadt und die anderen Schichten darüber, das Gras und wieder eine Stadt, das Gras und wieder eine Stadt.

Vrij vertaald:

Puinhopen, wrakstukken dragen de toekomst ook al gaat alles wat is voorbij. Je hebt dat wondere hoofdstuk in Jesaja: Gras zal over uw steden groeien. Die zin heeft me altijd gefascineerd, zelfs als kind. Deze poëzie, het feit dat men beide zaken op hetzelfde moment ziet. Jesaja ziet de stad en de andere lagen daaronder, het gras en weer een stad, het gras en weer een stad.  (Kiefer 2005)

Een exacte passage bij Jesaja waarnaar Anselm Kiefer zou verwijzen is niet terug te vinden. We hebben er protestantse schriftkenners naar gevraagd maar ook zij konden geen referentie bevestigen. Vreemd.  Mogelijk herinnert Kiefer zich een lied uit zijn gemeente waar deze ervaring wordt uitgezongen? Dat lied zal dan wellicht lijken op de slotzin van ‘ons’ Uittochtlied (p.307 in het Verzameld Liedboek van Oosterhuis): …en weer zullen slaven uit ons geboren om bevrijding schreeuwen….

Vrij te beluisteren op spotify (inloggen verplicht – klik hier:
https://open.spotify.com/album/1rYkwb1gAE7lRtkoRNfrnU?highlight=spotify:track:7unSC3WvOwZPUqzPUjp1Za

Uittochtlied

Alsof de richting ons werd ingeschapen
gaan wij, de onbegonnen lange weg.
Een harde dienst is van ons afgenomen.
Vrijheid van spreken is ons aangezegd.

Sprekend alleen zullen wij op Hem lijken
die sprak: Het worde licht, Ik zal er zijn.
Nog eeuwen en wij zullen woorden vinden,
nieuwe zonsopgang boven de woestijn.

Er zal een land zijn, uit de zee gespaard.
Er zullen mensen zijn, uit ons geboren.
De grond zal nog de grond zijn, het gezaaide
zal sterven en ontbloeien. Het wordt zomer.

En het wordt winter. En de afgrond daalt
over de aarde, diepe zee van eeuwen
waarin wij weg zijn.
En weer zullen slaven,

uit ons geboren, om bevrijding schreeuwen.
En weer zullen slaven, uit ons geboren,
om bevrijding schreeuwen.

(Oosterhuis)

En toch. De herinnering van Anselm Kiefer klopt perfect. De rode draad van het Bijbelboek Jesaja is nl. dat JHWH opkomt voor het volk Israël en voor de stad Jeruzalem (Sion) in het bijzonder. Maar het volk en de stad zijn ontrouw. Ze worden gestraft. Sion wordt verwoest, het joodse volk gedeporteerd. Maar JHWH hernieuwt zijn verbond. Aan de ballingschap komt een eind, Jeruzalem wordt heropgebouwd. Gras en stad en gras en stad wisselen elkaar af.

Jesaja is een profeet, een ziener, iemand die ziet wat mogelijk is wanneer mensen verantwoordelijkheid ten goede opnemen maar ook wat gebeurt wanneer mensen die niet opnemen.

Kiefer is een naoorlogs Duits kunstenaar, gebukt onder de onontkoombaarheid van de geschiedenis van zijn volk, de last van verschrikking en terreur onder het nazisme. Ook bij de theologe Dorothee Sölle vinden we die worsteling met het Duitse vernietigings-verleden terug.

Een christen kan bij Volkszählung (volkstelling) mogelijk spontaan aan de geboorteomstandigheden van Jezus denken. Maar voor veel Duitsers roept het herinneringen op aan de Pünktlichkeit waarmee diverse bevolkingsgroepen in kaart werden gebracht voor deportatie en vernietiging. De betekenis van ‘volkstelling’ is voorgoed veranderd. Getekend.

Die onontkoombaarheid van geschiedenis kan zwaar als lood op ons wegen omdat we hoe dan ook erfgenamen zijn van wat ooit was, zowel van wat misging als van wat groeide tot ieders welzijn.

3
Het boek Jesaja en Kiefers kunstwerk Volkszählung zijn intrigerend. Ze kunnen inspirerend zijn voor ons religieus-in-de-wereld-staan. Voor ons geworteld staan in levende tradities van liefde in vele gestalten (rechtvaardigheid, mededogen, nabijheid, verantwoordelijkheid…), waardoor we ons zowel verbonden weten met lotgenoten en medestanders over de grenzen van de tijd heen als geappelleerd om die liefde nú gestalte te geven.

Die verbondenheid en het appèl zijn geen intellectuele mijmering noch een morele wilsact, maar een doorvoelde ervaring.

Het kunstwerk van Kiefer bemiddelt die ervaring. De zware materie die hij hanteert om precies de vergankelijkheid van ons leven en handelen uit te drukken, is paradoxaal maar onderstreept het gelijktijdig kunnen zien van verleden-heden-toekomst, gras-stad-gras-stad…

Zijn Volkszählung draagt ondanks de zwaarte ook de hoop die bevrijdt van de onontkoombaarheid van de geschiedenis.

Hier keren we terug naar die ene verroeste wig tussen de monumentale boeken en mappen in de Kieferse Volkszählung. Wij zijn geen willoze wezens die de geschiedenis alleen maar ondergaan. Integendeel: onze religieuze tradities appelleren ons om de plek te zien, de plaats te maken, de wig te worden waar hoop midden de zwaarte groeien kan. Een wig die appelleert om van elk nu-moment een mo-nu-ment te maken.

4
Veel liederen uit onze Dominicus-liederenschat bemiddelen die ervaring. Het schriftlied (p.269 in Gezonden Liedboek van Oosterhuis) is daar een prachtige illustratie van.

Vrij te beluisteren op spotify (inloggen verplicht – klik hier:
https://open.spotify.com/album/41obiUuw65216YxlY2JU8C?highlight=spotify:track:4c3phbX2Ohz9rhob3s4enI

Schriftlied

Die chaos schiep tot mensenland
Die mensen riep tot zinsverband
Hij schreef ons tot bescherming
Zijn handvest van ontferming,
Hij schreef ons vrij, met eigen hand.
Schrift die mensenoorsprong schrijft,
Woord dat trouw blijft.

Dat boek waarin geschreven staan
Gezichten, zielen naam voor naam,
Hun overslaande liefde,
Hun overgaande liefde,
Hun weeën die niet overgaan.
Schrift die mensendagen schrijft,
Licht dat aan blijft.

Zijn onvergankelijk testament
Dat Hij ons in de dood nog kent.
De dagen van ons leven
Ten dode opgeschreven
Ten eeuwig leven omgewend
Schrift die mensentoekomst schrijft,
Naam die trouw blijft.

Tekst: Huub Oosterhuis
muziek: Antoine Oomen

Anselm Kiefer: Cette obscure clarté qui tombe des étoiles

 

(foto’s Anne Vandorpe, Marie-Ann De Cocker, Guido Vanhercke)

(abonneer u op ons Dominicus Gent Youtubekanaal !)
(meld u aan voor onze Dominicus Gent-nieuwsbrief – knop rechtsboven !!)
(klik op de archiefknop van onze vieringen en verlies tijd en uur !!!)
(laat maar weten wat u van ons vindt, of van ons verwacht !!!!)