Dominicus Gent

Viering van zondag 26 mei 2019

Keuzes maken: ethisch handelen… (2)

 

 

Gij die ons geroepen hebt,
wek ons tot leven

Moge Uw verbindende kracht
op de gebeurtenissen van vandaag rusten.

Dat wij een leven ten goede mee bewerkstelligen
en niet vluchten noch zwijgen

Dat wij elkaar zien
zoals Gij ons ziet

 

 

Overweging 1

Kiest gij het leven of de dood?

O God ontketen in onze schoot

een kind dat doet gerechtigheid,

een nieuwe mens, een nieuwe tijd.

Of we het nu goed beseffen of niet, we doen het allemaal non-stop: ethische keuzes maken. We proberen `het goede’ te doen: voor onszelf, de anderen, de wereld. En dat alles in een goede balans….  De christelijke boodschap vraagt dat we in die balans een bijzonder gewicht geven aan de kwetsbare mens. Ook anderen roepen ons op tot actie met een eigen focus, door hun voorbeeld of de spiegel die zij ons voorhouden. En er zijn veel wetten en cultuurgebonden normen waaraan we ons proberen te houden.

Maar wat betekent dat dan precies ‘ethisch handelen’? Zoveel is constant in evolutie dat het goede handelen telkens opnieuw concreet moet worden. Zowel voor de algemene regels als de specifieke toepassing kan men moeilijk louter op de eigen beperkte ervaring afgaan.  Het is nodig om ons blijvend te bevragen en ons door ruimere ervaring te laten inspireren om dan in vrijheid daadwerkelijke keuzes te helpen richten. Zoals zo vaak is het gemakkelijker om op fouten te wijzen, om het niet-ethische handelen te herkennen, dan om de ethische houding –  actie of inactie – precies te definiëren. Welk voorbeeld dan te volgen of minstens te bemoedigen? 

In het kielzog van de klimaatbetogingen kon iedereen de kritiek beluisteren dat ‘de jongeren’ met hun oproep weinig recht van spreken hebben, want ze laten zelf veel troep na op festivals, willen vlot de nieuwste smartphone en gaan zonder verpinken met het vliegtuig op citytrip… . Het verwijt gaat niet alleen in de richting van de grote groep van ‘de jongeren’, maar wordt ook persoonlijk als men met de vinger wijst naar een citytrip van Anuna Dewever. Men vindt dat de stem van klimaatbetogers hol klinkt omdat zij zelf niet altijd consequent handel(d)en. Het is een standpunt dat comfortabel is voor wie zich graag nestelt in het eigen gedrag: dan moet men van niemand nog kritiek vrezen.  Best goed dat alleen wie zonder zonden is de eerste dodelijke wraakroepende steen mag werpen, maar geldt dat ook voor het lanceren van kritiek of een oproep?

Menig filosoof, van Derrida to Ignaas Devisch, boog zich over deze vraag. Ze roept een tweede vraag op (of wat had je verwacht van filosofen?). Hebben diegenen die aan de zijlijn zwijgen en geen kritiek uiten op het klimaatprobleem, dan geen opdracht tot consequent ethisch handelen? En dat terwijl zij dat falen van activisten – zoals de klimaatbetogers – aankaarten? Het antwoord op die vraag lijkt duidelijk. Je herinnert je misschien tekst van M.L.King (die destijds in de studentenkelder het KUC hing): 

Voor het slagen van het kwaad

is niets anders nodig

dan dat goede mensen

NIETS DOEN.

Als goede mensen niets anders doen

dan voor hun gezinsleden zorgen,

hun sport beoefenen, televisie kijken,

kunnen kwadere krachten ongestoord

hun onzalige praktijken uitvoeren.

De kwade krachten worden dan niet

gehinderd door de zogenaamde

zwijgende meerderheid.

 Ook de schrijvers van de akte van berouw hadden het al begrepen. `Ik heb gezondigd in doen en laten’, klonk het.  

Een `onethisch verleden’ mag geen excuus zijn om niet te veranderen en/of monddood gemaakt te worden. Het is niet omdat je geen viool kan spelen dat je er geen commentaar kan op geven.  Al verwachten we natuurlijk wel een authentieke inzet van profeten.  De bijbel en het evangelie staan bol van de bemoedigende voorbeelden. Er zijn hele straffe bij, zoals van Paulus die Christenen vervolgt tot hij figuurlijk van zijn paard geslagen is, of Petrus die zijn meester verraadt om eigen hachje te redden maar toch de rots wordt waarop de kerk wordt gebouwd,  … hier en nog vele andere keren staat die ballast van het verleden een geëngageerde ommekeer niet in de weg. In tegendeel, de ervaringsdeskundige krijgt in vele gevallen extra recht van spreken: hij of zij  kan zich inleven in het hoe en waarom van het ‘zondigen’ en van daaruit empathisch en efficiënt meedenken over het omgooien van houdingen en handelingen die destructief zijn. Natuurlijk staat ook het inzicht en die ommekeer niet garant voor een blijvend `foutenvrij’ parcours, als dat al perfect omlijnd  kan worden.  Al te grote smetvrees maakt het leven voor onszelf en voor anderen onmogelijk.

Ethisch handelen is verantwoord handelen, dat gebeurt in context en onder specifieke omstandigheden. Wat ‘normaal gezien’ ongepast is kan soms toch helemaal de beste oplossing zijn. Wat ingebakken zit in het systeem (hoe gevangenen, slaven, vrouwen, vluchtelingen behandeld worden) kan eigenlijk grondig onethisch zijn. En handelingen die historisch echt helemaal OK zijn, kunnen op een bepaald moment problematisch en ethisch onverantwoord worden. Het heeft vaak te maken met dosering op zo vele niveaus. Neem nu de auto. Toen asfaltwegen en de auto nog de uitzondering waren, was een ritje met zo’n vehikel een feest. Niemand zou het als onethisch bestempelen. Met het toenemende inzicht in de mogelijkheden, en met de democratisering werd het product in verhouding goedkoper en alom toegankelijk. Op zich een goede zaak. Maar vandaag is de balans van wat het brengt en wat het `kost ‘ aan mens en klimaat totaal uit evenwicht. Een ander voorbeeld: David van Reybrouck en anderen beginnen zich de vraag te stellen of democratisch verkozen vertegenwoordigers in de regel wel verantwoordelijke maatschappelijke leiders zullen zijn. Ethische structuren en ethisch handelen zijn duidelijk een dynamisch en contextgevoelig begrip.

En wie is dan goed geplaatst om een diep inzicht te hebben in wat actueel ethisch is? De alerte en fijngevoelige mensen die het kantelmoment voorzien of het fundamentele probleem doorzien hebben een profetische functie. Ze zijn groepen om dat inzicht te delen, te duiden, sterk te laten klinken, zo nodig zelfs op te dringen.  Zonder de kanaries in de mijn, zonder de profetische figuren, is geen vooruitgang mogelijk en is onze wereld gedoemd. Van techniek alleen kan de oplossing nooit komen.

Het behoort tot onze opdracht om te blijven nadenken over wat we doen en laten – en onszelf en elkaar bij te sturen.  Daarbij moeten we leren omgaan met een zekere ambiguïteit: het ethisch beste is niet universeel.  En het ethisch beste in een bepaalde situatie kan buiten ons bereik liggen omdat het onmogelijk, onhaalbaar of simpelweg niet gekend is. Het vraagt om levenslang leren, voortdurende bijscholing in het zien van de goede weg, en de kunst om ze te volgen. We stellen die vraag al zingend in het lied …

 

Overweging 2

Het is u wellicht ook opgevallen dat het lied tegenstellingen, contradicties oproept.

Bij nader inzien zijn het veeleer schijnbare tegenstellingen, paradoxen. Dat je door te delen vermenigvuldigt bv. beantwoordt niet aan de logica… maar kan wel kloppen met onze ervaring.

Wij zongen om herscholing die toe zou laten paradoxaal leven te omarmen. Waar is een school om dit te leren? Is een spiritualiteit denkbaar die ons daarbij helpt?

We menen dat zo’n spiritualiteit aan de slag moet met drie hedendaagse knelpunten die met elkaar verweven zijn: snelheid, perfectie-streven en individualisme.

Vooreerst de snelheid waarmee in de media en vooral in sociale media geoordeeld en veroordeeld wordt. Wanneer men de overspelige vrouw -in de evangelietekst van Johannes– bij Jezus brengt, bukt hij zich om met zijn vinger op de grond te schrijven. Hij heeft geen oordeel klaar, maakt geen (ethische) keuze tussen de wet en de mens. Hij bukt zich (maakt zich als het ware klein) en vertraagt. De schriftgeleerden en farizeeën blijven aandringen op een reactie. Zijn ‘vertraging’, zijn ‘bedachtzaamheid’ opent een andere wereld. Jezus antwoordt voorbij de juridische vraag en schept een nieuwe ruimte: wie van u zonder zonde is, moet dan maar als eerste een steen op haar werpen. Waarna hij zich weer bukt.

Jezus’ rem op oordelen en veroordelen zorgt voor omkering, bewerkt een focusverschuiving van de wet naar de mens. Toehoorders toen en nu worden uitgenodigd tot herkennen en erkennen van het kwetsbare, het kleinmenselijke, het imperfecte. Wie het meest levenservaring heeft opgedaan vertrekt het eerst, in hun kielzog alle anderen tot wanneer Jezus alleen met de vrouw overblijft en haar zegt: ook ik veroordeel u niet, ga nu maar en zondig voortaan niet meer.

Het tweede knelpunt betreft ons idealiseren, ons perfectiestreven, wellicht kind van ons vooruitgangsgeloof. Je kan in handelen en oordelen een almachts-denken herkennen die een perfecte toekomst met perfecte mensen voor ogen heeft, waardoor het hier en nu nooit goed genoeg kan zijn.

Daartegenover kan een talentgerichte houding inspirerend en bevrijdend zijn: dat je jezelf en de ander niet afrekent op wat (nog) niet kan en evenmin vraagt dat alle energie moet gaan naar wegwerken van tekortkomingen. Gewaardeerd worden om wie je bent, om wat je wel kan en doet is zowel bevrijdend als enthousiasmerend. Bovendien maakt zo’n houding ons bewust van het feit dat we elkaar en elkaars talenten nodig hebben, dat we elkaar dankzij onze imperfectie aanvullen.

Zo komt geruisloos ook ons derde knelpunt tot verlossing: loslaten van almachts-denken bevrijdt ons van doorgeschoten individualisme en werkt verbindend.

Bieke Van Kerckhove die een tijdje naar onze vieringen kwam maar in 2015 gestorven is aan de spierziekte ALS schreef een inspirerend stukje in haar boek ‘Wat ALS’.

Wanneer zij een postkaart terugvindt met een bungelende aap en de tekst ’hoe hoger een aap klimt, hoe beter je zijn achterste ziet’ spreekt zij als volgt over ethiek:

Niets zo delicaat als spreken over ethiek. Zonder ethisch handelen is er geen menselijkheid. (…) Geen wonder dat alle grote spirituele tradities er steeds weer toe oproepen. (…)

Tegelijk is geen mens in staat tot zuiver ethisch handelen. Ook hier hebben alle grote tradities weet van. Ethisch handelen heeft inderdaad iets weg van bungelen in een boom. Het is een verdomd moeilijke evenwichtsoefening. Voor je het weet verval je ondanks goede bedoelingen toch in immoreel gedrag of kleeft er aan geslaagde pogingen iets van een verstokte rechtvaardige.

Bovendien is de werkelijkheid oneindig complex. In de meeste situaties valt de grens tussen goed en kwaad niet zomaar te trekken. Daders blijken ook slachtoffers te zijn en omgekeerd. Waar ligt dan de grens tussen goed en kwaad? Loopt die niet veeleer dwars door onszelf?

Met haar ondeugend kaartje stuurde mijn vriendin mij destijds een diep spirituele gedachte: Het besef dat we allemaal een aap zijn met een achterste, is voor iedereen, (…), een heilzame gedachte.

Bieke gaat verder

Wat mij persoonlijk echter het diepste raakt, in alle grote spirituele tradities, is dat ze, voorbij het pad van goed en fout, van meningen en oordelen, iets proberen open te houden. Vanuit het verlangen: all must be saved, all will be saved. En daarvoor zitten. Of de psalmen bidden, zoals christelijke monniken het doen. Je telkens weer verbinden, met de gehele mensheid, met alle levende wezens. (…)

Bieke verwijst naar het verhaal dat over de bodhissatva van het grote mededogen verteld wordt. Hoe ze op het punt stond het licht te bereiken en een kind hoort huilen, hoe ze daarna alle smeekbeden hoort en vervolgens de gelofte aflegt: ‘Ik zal het licht niet ingaan, zolang niet alles en iedereen daarin deelt.’

Die solidariteit. Die stap. Die sprong. Dat is de kern van (…) elke religie.

 (…) Ton Lathouwers pleit ervoor om te zitten, in aandacht en stilte, met de onmogelijke vraag die het bestaan is. Met de paradox die het is. En blijft. Op alle gebied. Met de scheuren, met de breuken, met alles. Hij pleit ervoor om bij de vraag te blijven. Want het bestaan is en blijft een vraag, zeker in ethische kwesties. Sommige dingen zijn onvergeeflijk, kunnen en mogen ook niet vergeven worden. En toch, haaks daarop, het perspectief durven openhouden van verlossing en bevrijding, voor alles en iedereen. Dat is pas bungelen.

Tot daar Bieke van Kerckhove.

Laat ons bidden om een spiritualiteit
die ons helpt om dit paradoxale leven te leven.

Om een spiritualiteit
waar we dat bedachtzame ‘zitten’ oefenen,
in het spoor van Jezus die zich bukt
in plaats van te oordelen.

Laat ons bidden
om een spiritualiteit die het menselijk bungelen
en de eigen imperfectie wil en kan zien:
hoe hoger een aap klimt hoe meer hij van zijn achterste laat zien –
Hoe ouder een mens is hoe eerder hij de arena van de veroordeling verlaat.

Laat ons bidden
om een spiritualiteit die verbondenheid
met de gehele mensheid voor ogen heeft.

 

 

TAFELDIENST

Welkom rond de tafel

En laat ons dan aan tafel gaan, als teken van onze wens en belofte om het goede leven te delen met velen. We laten ons daarbij graag inspireren door het leven en het engagement van Jezus van Nazareth, en door het leven en engagement van velen hier rond de tafel en in bredere kring, die steeds weer klaar staan om brood en wijn te breken.

Jezus was de profetische figuur die als geen ander aanvoelde hoe het sociaal ethisch evenwicht en de machtsverhoudingen aan herverdelen toe waren.  Een opdracht die brandend actueel blijft tot op vandaag.    We lopen in dit spoor, geroepen om ook onze schouders te zetten onder deze missie. We doen dit goed wetend wat ons te wachten staat, als we ons door deze God en mens  laten inspireren tot ethisch handelen.

We gedenken daarbij de geliefde doden die ons zijn voorgegaan op die weg.  En wij zijn dankbaar voor al wie in breed internationaal perspectief het ethisch project globaal helpt ontwikkelen. Help ons daarbij de rechte weg te zien, Gij die ons denken peilt en ieder woord naar waarheid schat…

 

*

foto Ingrid Avet