Dominicus Gent
Viering van zondag 26 mei 2024
BIDDEN VOOR DE AARDE (3)
Over steeds opnieuw beginnen als een bijbels format

Vandaag is de derde viering in een reeks van vijf waarin we willen bidden voor de aarde. We doen dat tot eind dit jaar, elke maand dat er een vijfde zondag is. Vandaag zoeken we de inspiratie in het boek Genesis. Daarin staat een bijzonder verbond tussen mens en aarde centraal. We zijn verbonden met de aarde. Maar we verknoeien dat verbond en we kennen de gevolgen. Kunnen we de aarde nog maar eens redden? Net zoals Noah dat al eens deed? Steeds opnieuw beginnen, het is een bijbels format. Er zijn altijd nieuwe kansen om opnieuw te beginnen en een betere weg te kiezen…

Eeuwige, gij die het licht gescheiden hebt van de duisternis,
Gij, die weet van de een innige band tussen de aarde, de dieren, de planten en de mensen
Wees ons hier in dit uur nabij,
Zodat wij uw verbond kunnen herdenken,
En onze verwantschap met anderen en met alle levende wezens
herscheppen, telkens opnieuw
op deze aarde, ons gemeenschappelijke huis.

Psalm van David

Ik zal in mijn huis niet wonen,
ik zal op mijn bed niet slapen,
ik zal mijn ogen niet dicht doen,
ik zal niet rusten, geen ogenblik,
voordat ik heb gevonden:

een plek waar Hij wonen kan,
een plaats om te rusten voor Hem
die God is, de enige ware.

een plek waar Hij wonen kan,
een plaats om te rusten voor Hem
die God is, de enige ware.

Ik zal in mijn huis niet wonen,
ik zal mijn ogen niet dicht doen,
ik zal niet rusten, geen ogenblik,
ik mag versmachten van dorst,
tot ik gevonden heb:

een plek waar de doden leven
de plaats waar recht wordt gedaan
aan de verworpenen der aarde.

een plek waar de doden leven
de plaats waar recht wordt gedaan
aan de verworpenen der aarde.

T. Huub Oosterhuis M. Antoine Oomen

Inleiding op Noach verhaal

Het boek Genesis biedt ons inspiratie om na te denken over het voortdurende, creatieve proces waarmee het verbond tussen God, mens en aarde gestalte kan krijgen.

• Er is een verbond tussen mens en aarde. God neemt uit de aarde – in het hebreeuws staat er ‘adama’- de ‘adam’, de mensheid. Deze mensen mogen in alle vrijheid en creativiteit vruchtbaar zijn en de aarde bewerken. Maar er grenzen en die horen ook bij het verbond. Allereerst wijst God op de een grens aan productieve tijd: de zevende dag is een dag van rust. En er is ook nog een andere limiet. Van alle bomen uit de tuin mogen we de vruchten eten, maar van één boom niet. Er moet een plaats zijn voor reflectie, voor niet bezig zijn met eten zoeken en vruchten plukken. We zouden, toegepast op de viering van vandaag, kunnen zeggen: er zijn planetaire grenzen, die we te respecteren hebben. Het is de slang die in het verhaal de mensen verleidt om ‘als God zijn’. De mensen respecteren de grenzen niet. Zo is de mens – dat weet de bijbel – een grensoverschrijdend wezen. En dan, in diepe schaamte, klinkt de stem van God: Mens, waar ben je? Mens, waar is je verantwoordelijkheid?

• De kinderen van die eerste mensen gaan opnieuw een grens over. De sterkere doodt de zwakkere. En weer roept de stem: Mens, waar is uw broer? Waar is uw zus? Mens, waar is je verantwoordelijkheid voor de zwakkere?

• Maar het kan nog erger, zo vertelt Genesis. “Het onrecht en geweld vult de hele aarde en het hart van de mensen gaat de hele dag uit naar het kwade.” God krijgt spijt dat hij de mensen gemaakt heeft en neemt zich voor om alles van de aardbodem te vernietigen, zowel de mens, het vee, de kruipende dieren en de vogels in de lucht. Hij wil zijn verbond verbreken. Hier lijkt het wel alsof God zo woedend is dat Hij zelf grensoverschrijdend is geworden.

Maar dan valt het oog van God op één rechtvaardig groepje van 8 mensen: Noach, zijn vrouw, zijn drie zonen en drie schoondochters. Zij bouwen een ark, schepen in, samen met één koppel van elke diersoort. Na de allesverwoestende vloed komt de familie weer aan land. Zij beginnen opnieuw. En dan spreekt God zichzelf plechtig toe. Het klinkt als een liefdesverklaring aan de aarde, de dieren, de mensen, kortom, aan alle levende wezens. We luisteren naar dit merkwaardige fragment, Genesis 9

Genesis 9, 8-17

God zei tot Noach en zijn zonen: `Nu ga Ik mijn verbond aan met u en met uw nageslacht, en met alle levende wezens die bij u zijn, met de vogels en de viervoetige dieren, met alle dieren van de aarde die bij u zijn, al wat uit de ark is gekomen, al het gedierte van de aarde. Ik ga met u een verbond aan, dat nooit meer enig levend wezen door het water van de vloed zal worden uitgeroeid, en dat er zich nooit meer een vloed zal voordoen om de aarde te verwoesten.’ En God zei: `Dit is het teken van het verbond, dat Ik instel tussen Mij en u, en alle levende wezens die bij u zijn, voor alle geslachten. Ik zet mijn boog in de wolken; die zal het teken zijn van het verbond tussen Mij en de aarde. Wanneer Ik op de aarde de wolken samenpak en de boog in de wolken zichtbaar wordt, dan zal Ik denken aan het verbond tussen Mij en u en alle levende wezens, alles wat leven heeft. De wateren zullen nooit meer zwellen tot een vloed om al wat leeft te verdelgen. Als de boog in de wolken staat, zal Ik hem zien en daarbij denken aan het altijddurend verbond tussen God en alle levende wezens, alles wat op de aarde leeft.’

Eerste overweging: over steeds opnieuw beginnen

De bijbel stelt: mensen zijn innig verbonden met de aarde, ze zijn er om creatief en vruchtbaar te zijn maar ook om grenzen te respecteren in hun omgang met de aarde, om verantwoordelijkheid te dragen voor de zwakkeren. Dan ziet God dat het goed is. Zo zijn mensen beeld van God. Maar de bijbel weet ook: dat verbond is nooit eenvoudig, er is grensoverschrijdend gedrag, mensen zijn geneigd om te doen wat slecht is, slecht voor zichzelf, voor de anderen, voor de aarde.

Ik ervaar deze dubbelzinnigheid in heel ons denken en handelen als het gaat over klimaat, productie en consumptie.

Het boek Genesis vertelt ons over dat moeilijke, telkens weer verbroken maar ook telkens weer op creatieve wijze hersteld verbond tussen God, mensen en de aarde. Mensen verknoeien het verbond en ondervinden daarvan grote gevolgen: ze worden verbannen uit het paradijs en leven aan de rand daarvan, de aarde bewerken en behoeden is lastig. En tenslotte is dat mythische bijbelverhaal over de rechtvaardige Noach ook dubbelzinning: hij weet weliswaar de dieren, maar verder ook alleen maar zijn eigen familie te redden.

Wij zijn nu vandaag als mensheid voor de eerste keer in een tijdperk gekomen waarin de dreigende vernietiging van het Noach-verhaal ook echt werkelijkheid kan worden. De planetaire grenzen zijn zo overschreden dat nu al onherroepelijke schade is toegebracht aan de biodiversiteit, maar ook nu al treft dit arme bevolkingsgroepen. Er is een vernietigend productiesysteem dat de aarde leegrooft. Een systeem waarin grootschalige landbouw voeding die niet betaalt voor de vernieling van de bodem. Er is een ongezien consumptiesysteem van verspilling. Een doorsnee huishouden in België heeft 2 ‘slaven ‘ in dienst, twee te laag betaalde arbeidskrachten ergens ver weg, die ons verspillend welvaartspatroon mogelijk maken: onze kleding en meubels, onze voeding, onze gsm’s, onze zonnepanelen, maar ook de poetsvrouwen, pakjesbezorgers, mensen in de horeca die aan heel lage lonen werken voor de goed verdienende middenklasse.

Wij in het westen voelen de dreiging nog niet voldoende, te weinig mensen en politici handelen zo dat het tij keert, het lijkt wel of wij slaapwandelen terwijl het brandt. Er is een grote systeemverandering nodig én een gedragsverandering als wij het verbond met de aarde op een goede wijze willen vormgeven. Individueel onze voetafdruk beperken is niet voldoende.

Ik wil eerst iets zeggen over gedragsverandering. Tony en ik proberen al vele jaren te zoeken naar organisaties die op een duurzame wijze produceren, in respect voor de aarde, de dieren en de mensen. We ontdekten dat we toch wel een paar dingen kunnen doen: vb. omschakelen naar een ethische bank. Groenten en fruit bestellen wij zoveel mogelijk seizoensgebonden en via korte-keten-organisaties. Vlees via voedselteams. Vis is van Pinta-fish die overbevissing voorkomt. Koffie, wijn, bier, koekjes en kruiden, pasta, onderhoudsproducten en kousen: Fairtrade in de wereldwinkel. Kleding vind ik het moeilijkste: soms vinden wij wel iets bij Yak en Yeti, of Gots gecertificeerd. Slow fashion hield in april nog een actiedag in Gent, maar duurzame kledij kopen is ingewikkeld, vind ik. Wij zijn als individuenbeperkt in wat we kunnen. Maar als gepensioneerden hebben we nu meer tijd dan vroeger, toen we beiden nog werkten om gerichter te kopen. Zo willen wij de alternatieve landbouw, en productie en handelssystemen met eerlijke lonen en duurzame doelen, via Fairtrade ondersteunen. Niets is 100% zuiver, dat beseffen wij ook wel.

Eigenlijk beseffen wij dat we lang niet radicaal genoeg zijn. Soms worden we bekritiseerd, door mensen die vinden dat we eigenlijk vegetarisch zouden moeten worden, onze auto wegdoen, geen lederen schoenen meer kopen, helemaal niet meer mogen vliegen… Maar, wij zijn geen Essenen die in de woestijn een ascetisch leven willen leiden los van de samenleving.

Ik wil ook mensen die geen geld of tijd hebben om op verschillende plaatsen bewust, lokaal en fairtrade te kopen, niet de les lezen. De leefloontrekkende moeder die bij Primark kleding koopt wil ik niet beschuldigen. Het gaat nooit alleen om persoonlijk gedrag. Wij zijn allemaal gevangen in een economisch productie en handelssysteem dat niet ophoudt met het uitputten van de aarde, dat niet betaald voor de schade die het aanricht, dat vooral goedkoop wil produceren en ons verleidt om steeds méér te willen, en geen grenzen wil stellen aan onze materiële behoeften.

Ik denk dat de meeste mensen wel degelijk duurzamer zouden willen leven, maar daar niet in slagen door factoren die het bedrijfsleven en de politiek in stand houden. De meest schadelijke industrieën versterken hun macht en overheden leunen in hun klimaatakkoorden steeds meer op de trend van individuele verantwoordelijkheid, in plaats van hun eigen politieke verantwoordelijkheid op te nemen.

In de bijbellezing van vandaag hoorden wij een publieke liefdesverklaring van God aan alle levende wezens, aan alles wat op aarde leeft. God hangt zijn boog in de wolken. Zijn pijl en boog zijn niet meer nodig. God legt zijn wapen weg. Deze boog in de wolken is een teken voor God om zichzelf altijd te herinneren aan zijn nieuw verbond. God gaat opnieuw op weg met mensen en met al wat leeft. Hij heeft leren omgaan met de menselijke transgressie. Ik hoor diezelfde liefdesverklaring ook klinken in al die kleine en grote organisaties die een duurzame en leefbare aarde willen realiseren en in de mensen in deze gemeenschap die ons blijven uitdagen. Zo herscheppen wij chaos tot een nieuw land, en de aarde tot een gemeenschappelijk huis voor allen.

Schriftlied

Die chaos schiep tot mensenland
Die mensen riep tot zinsverband
Hij schreef ons tot bescherming
Zijn handvest van ontferming,
Hij schreef ons vrij, met eigen hand.
Schrift die mensenoorsprong schrijft,
Woord dat trouw blijft.

Dat boek waarin geschreven staan
Gezichten, zielen naam voor naam,
Hun overslaande liefde,
Hun overgaande liefde,
Hun weeën die niet overgaan.
Schrift die mensendagen schrijft,
Licht dat aan blijft.

Zijn onvergankelijk testament
Dat Hij ons in de dood nog kent.
De dagen van ons leven
Ten dode opgeschreven
Ten eeuwig leven omgewend
Schrift die mensentoekomst schrijft,
Naam die trouw blijft.

T. Huub Oosterhuis – M. Antoine Oomen

Tweede overweging: Een verbond zonder creativiteit is verstikkend

Even vooraf… Ik vertrek voor mijn verhaal vanuit de vaststelling dat ik geen plattelandsmens ben. Ik ben een stadsmens. Van nature kan je stellen. De stad geeft me energie en levenslust. De stad staat voor mij niet buiten de natuur. De stad is het resultaat van scheppingsdrang. Ik kan er aarden.

Ik ben een mens van de stad, maar ik begrijp natuurlijk wel dat de balans tussen stad en ‘niet-stad’ in evenwicht moet zijn. Ik noem het ‘niet-stad’ omdat de stad mijn natuurlijke omgeving is. Zonder stad zou er trouwens minder ruimte zijn voor ‘niet-stad’. Zorg voor de schepping is dus voor mijn breder dan de natuur.

En nu aansluitend bij wat Ria zonet vertelde… Over steeds opnieuw beginnen als een bijbels format. Je vindt het terug in de cycli van steeds opnieuw vergeven en verzoenen, van bekering die zich vertaalt in nieuw leven. De steeds nieuwe verhalen over bevrijding, opstanding en hoop op een steeds nieuw toekomst voor de mens en de schepping. Er is altijd een kans is om opnieuw te beginnen en een betere weg te kiezen. Ik wil daar graag even op doorgaan.

Een zich steeds vernieuwend verbond met deze aarde en met het universum is een bijbels principe. Ik herken daarin een vorm van hoopvolle creativiteit die uitzicht biedt.

Deze filosofie van ‘steeds opnieuw’ moedigt mij aan om niet vast te houden aan het verleden. ‘Steeds opnieuw’ is een belangrijke component van creativiteit. Noem het gerust nooit ophoudende scheppingsdrang. Creativiteit helpt om te focussen op wat we nu kunnen doen om toekomst vorm te geven. Voor mij kunnen dat Bijbelse waarden en doelen zijn. Vooral omdat de hele bijbel de uitdrukking is van een uitgesproken creatief proces. Zonder creativiteit is er geen verbond. Een verbond zonder creativiteit is verstikkend.

Ik herken dit principe niet alleen in de bijbel, maar ook in de kunstenaar en zijn werk. En ook in mijn dagelijks werk. Ik geef daarvan graag twee voorbeelden.

In februari bezochten we de expo van Anselm Kiefer in Museum Voorlinden. Ik was gegrepen door de installatie in zaal 2. Dat werd ingenomen door één groot tarweveld. Dat leek toch zo op het eerste zicht. Als je van dichterbij keek dan zag je dat elke strohalm gemaakt was van doek, in gips gedrenkt. Dat was gewikkeld rondom een stuk metaal. Elke aar was afgewerkt met schellakvernis en bladgoud. Tussen de strohalmen lagen een aantal objecten. Een loden boek, een stenen trog, een terracotta slang. Die slang verwijst, volgens Kiefer, op het gevaar van dit dystopisch landschap. Het staat voor een wereld die lijdt onder ernstige milieuschade, zoals vervuiling of klimaatrampen.

Kiefer haalde zijn inspiratie uit het Duitsland na de tweede wereldoorlog. In 1944 had de Amerikaanse minister van Financiën een plan voor Duitsland. Duitsland zou worden gedemilitariseerd, maar ook zou alle industrie ontmanteld worden. Duitsland zou één groot akkerland worden. Dat klinkt misschien goed, maar volgens Kiefer richtte het plan zich op schoonheid en negeerde het de complexiteit van de zaak. Een pastoraal, ongevaarlijk Duitsland zou rampzalige menselijke gevolgen hebben. 40 procent van de Duitse bevolking zou door die ingreep verhongeren.

Dit beeld van het tarweveld in een museum spreekt heel sterk tot mij. Dit denken van de kunstenaar over de geschiedenis en ecologie vertaalt zich in een onverwacht beeld dat blijft hangen. Net omdat het in de verrassende context van een museum getoond wordt. Door het beeld te verplaatsen naar deze ruimte wordt het een metafoor. Het maakt mij ervan bewust dat de ideale wereld meer is dan een idyllisch pastoraal plaatje. De menselijke scheppingsdrang of de menselijke creativiteit maakt er integraal deel uit van uit. Elke aar is door een mensenhand herschapen. Zo is de mens van nature. Een herschepper.

Beelden dringen door in mijn bewustzijn. Dat doen ze sterker dan tekst. Kunstenaars kunnen voor mij een appel zijn voor een zich steeds herhalend creatief proces.

Een tweede voorbeeld komt uit mijn werkervaring. Ik werk voor een klant aan een pastakookboek dat ergens in het najaar moet gedrukt zijn. En daar is een mooi verhaal aan verbonden.

Het begint bij Kristl. Zij heeft een professionele achtergrond als directeur van een maatwerkbedrijf en later als zelfstandig consultant en coach voor maatwerkbedrijven. Tot ze plots bijna doof wordt en die taken niet meer kan opnemen.

Haar passie voor Italië, haar passie voor eten en de ambitie om iets te creëren in de sociale economie inspireerden haar voor lokale, artisanale pastaproductie. Made in Oost-Vlaanderen. Daarvoor zijn vele gemotiveerde handen nodig. En zo kom je naadloos bij medewerkers van een maatwerkbedrijf terecht. Pastati was geboren.

Samen met de CEO van maatwerkbedrijf AAROVA groeide Pastati uit tot een duurzaam pasta-atelier dat verse en traaggedroogde pasta al bronzo maakt voor gespecialiseerde voedingswinkels zoals Cru, voor de Rode Duivels, voor restaurants en traiteurs.

De spelt halen ze bij bioboerderij Humus in Zulte. De bloem wordt gemalen in de IJzerkotmolen aan de oevers van de Zwalm. De eieren komen uit de mobiele stallen van bioboer Olivier in Diksmuide. De vullingen voor de ravioli’s worden bereid met de groenten uit Laurences moestuin in Mullem. Eigenhandig geplukt en verwerkt door de maatwerkers van AAROVA. Kwaliteit, authenticiteit, uitstraling en duurzaamheid: dáár is het allemaal om te doen.

Met Pastati creëert maatwerkbedrijf AAROVA tewerkstelling voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. En fiere mensen werken er, met een groot hart. Dat moet je maar eens aan Joris vragen.

Maar ik kan nog meer mooie verhalen vertellen van de reguliere bedrijven waarvoor ik werk. Ook ondernemers en bedrijven kunnen voor mij een voorbeeld zijn van duurzame ontwikkelingen en van hoopvolle creativiteit die uitzicht biedt. Hun zoektocht naar een steeds vernieuwend verbond met deze aarde zijn inspirerend. En dat stelt me toch hoopvol…

Dit ene weten wij

Dit ene weten wij
en aan dit één houden wij ons vast
in de duistere uren:
er is een woord dat
eeuwiglijk zal duren
en wie ’t verstaat,
die is niet meer alleen.

Uitnodiging tafel

Laten we aan tafel gaan. Het is een plaats van delen. Het delen van de vruchten van de aarde en het werk van onze handen. Het is de tafel van samenkomen. De tafel van herinneren wat Jezus ons voordeed, bewarend tot het duizendste geslacht. Een tafel rijk gedekt met liefde en trouw.

Op de tafel staan de kaarsjes waarmee we de liefde herdenken van alle mensen die ons voorgingen. Ze zijn voor ons als zaadjes geplant in vruchtbare grond. En er is ook het kaarsje voor de solidatiriteit, wereldwijd. Solidair met aarde en mensen.

Tafelgebed

O Heer God, erbarmend, genadig, lankmoedig
rijk aan liefde, rijk aan trouw,
bewarend liefde tot het duizendste geslacht.

God, scheppende energie, die zich
ontvouwt zich in “een blad van een boom, een bergpaadje,
een dauwdruppel, in het aangezicht van een arme”.

We bidden om besef dat wij naakt geschapen zijn,
deel van het fragiele weefsel van het leven,
en geen heersers over de schepping.

We bidden om mededogen –
dat wij onze ogen en harten openen voor de mensen
die gedwongen zijn huis en haard te ontvluchten
vanwege droogte of omdat de zeespiegel stijgt.

We bidden
dat ons verlangen naar macht en overheersing,
naar consumptie en eigenbelang mag veranderen
in een geest van dienstbaarheid en dankbaarheid.
Zoals Jezus tijdens zijn laatste feest, het brood nam,
het brak en het uitdeelde.
Neem, eet, dit is mijn lichaam, voor u gebroken en gedeeld.
Als teken van een nieuw verbond.

O Heer God, erbarmend, genadig, lankmoedig
rijk aan liefde, rijk aan trouw,
bewarend liefde tot het duizendste geslacht.

We bidden dat wij ons niet meer laten leiden
door de hebzucht die zo’n impact heeft
op het leven van kwetsbare mensen overal.

We bidden voor een nieuw verbond –
dat wij als land en als wereldwijde gemeenschap
samenwerken om klimaatveranderingen tegen te gaan
Dat wij een wereld scheppen waarin het gemakkelijker is
om goed te zijn voor de aarde en voor elkaar.

Om zo het leven tot feest te laten worden,
met wijn in overvloed, voor allen.
Zoals Jezus, dankbaar, de beker nam na de maaltijd en zei:
dit ben ik, dit is mijn bloed, een teken van een nieuw verbond.
Doe dit om mij te gedenken.

Wij drinken op een ommekeer van levensstijl
dat we minder afval en vervuiling veroorzaken,
dat we zorgvuldiger worden in wat we kopen,
met faire lonen voor wie onze voeding en onze kleren produceren.

Eeuwige, Uw wereld zingt een lied zingt van een grote Liefde:
hoe kan het dan dat wij niet voor haar zorgen?

We vertrouwen erop dat U werkzaam bent in onze harten en daden
en ons zult helpen om beter zorg te dragen voor de aarde,
ons gemeenschappelijk huis.
Leer ons wijn te drinken
die het hart verzacht,
brood te bakken en uit te delen
aan alle hongerlijders van de wereld.

O Heer God, erbarmend, genadig, lankmoedig
rijk aan liefde, rijk aan trouw,
bewarend liefde tot het duizendste geslacht.

T. Huub Oosterhuis / M. Antoine Oomen

Onze Vader

Vredeswens

Laten wij onze boog in de wolken hangen en onszelf en elkaar herinneren aan de mogelijkheid van een nieuw begin, en de mogelijkheid van vrede. Wensen wij elkaar de vrede toe.

Communie

Uittochtlied – alsof de richting ons werd ingeschapen

Alsof de richting ons werd ingeschapen
gaan wij, de onbegonnen lange weg.
Een harde dienst is van ons afgenomen.
Vrijheid van spreken is ons aangezegd.

Alsof de richting ons werd ingeschapen
gaan wij, de onbegonnen lange weg.
Een harde dienst is van ons afgenomen.
Vrijheid van spreken is ons aangezegd.

Sprekend alleen zullen wij op Hem lijken
die sprak: Het worde licht, Ik zal er zijn.
Nog eeuwen en wij zullen woorden vinden,
nieuwe zonsopgang boven de woestijn.

Er zal een land zijn uit de zee gespaard.
Er zullen mensen zijn, uit ons geboren.
De grond zal nog de grond zijn,
het gezaaide zal sterven
en ontbloeien. Het wordt zomer.

En het wordt winter. En de afgrond daalt
over de aarde, diepe zee van eeuwen
waarin wij weg zijn. En weer zullen slaven,
uit ons geboren om bevrijding schreeuwen.

En weer zullen slaven,
uit ons geboren om bevrijding schreeuwen.

tekst: Huub Oosterhuis; muziek: Antoine Oomen